Intuisiya, faraz, gipoteza, ishonchli ilmiy nazariya tushunchalari

Argumentatsiya va tanqid, isbot va raddiya qoidalari va xatoliklari.

Argumentatsiya va tanqidda ikki tipdagi xatoga yo’l qo’yilishi mumkin: bilib turib va bilmasdan xatoga yo’l qo’yish bilib turib opponentini aldash maqsadida xatoga yo’l qo’yish sofizm deb ataladi. Bunday xatoga yo’l qo’ygan kishilar safistlar deb ataladi. Safizm yunoncha so’zdan olingan bo’lib ayyorlik, uydirma degan ma'noni bildiradi. qadimgi Yunonistonda safizm san'ati onga rivojlangan edi.

Bilmasdan turib xatoga yo’l qo’yish parolagizm deb ataladi. Paralogizm tafakkur madaniyatini yetishmasligidan kelib chiqadi. Argumentatsiya va tanqidda xatolarga yo’l qo’ymaslik uchun maxsus qoidalarga rioya qilish talab etiladi. Argumentatsiya va tanqidning uch qismidan kelib chiqib bu qoidalarni uch guruhga ajratamiz: A) Tezisga aloqador qoidalar; V) Argumentga aloqador qoidalar; S) demanstrotsiyaga aloqador qoidalar;

A. Tezisga aloqador qoidalar va ularning buzilishi.

1- qoida: Tezis mazmunan aniq bo’lishi kerak. Bu qoida ayniyat qonuniga asoslangan bo’lib tezis tarkibidagi tushunchalarni aynan bo’lishini hukmdagi predmetlarni son jihatdan to’liq olinishini talab etadi (Ba'zi, ayrim kabi tuzilishga ega bo’lgan hukmlarning son jihatidan xarakteristikasi noaniqdir- masalan, biz sport bilan shug’ullanamiz”. Bu yerda biz Kim ekanligi qanday sport turi bilan shug’ullanishi noma'lum.

2-qoida. Tezis argumentatsiya va tanqid jarayonining oxirigacha o’zgarmasligi kerak. Bu qoidani buzilishi bilan bog’liq xatolik tezisni almashtirish deyiladi. U tezis sifatida bir mulohaza ilgari surilib, boshqa mulohaza dallilanadi yoki tanqid qilinishida sodir etiladi hamda oxir-oqibatda dastlabki mulohaza asoslandi deb xulosa chiqariladi.

Tezisni almashtirishning ikki ko’rinishi mavjud: 1) dallilanayotgan tezisni kuchliroq mulohazaga almashtirish (bu xatoga nisbatan «kim ko’proq isbotlashga harakat qilsa, u hech narsani isbotlab olmaydi» degan ibora qo’llaniladi); 2) Tanqid qilayotgan tezisni kuchsizroq mulohazaga almashtirish (bu xatoga nisbatan «Kim kup rad etsa, u xech narsani rad eta olmaydi» degan ibora kullaniladi) 3) insonning shaxsiy sifatini bahona qilib tezisni almashtirish. Bunga misol qilib masalan sud jarayonidagi bir holatni misol keltirish mumkin. Advokat sudlanuvchini jinoyat sodir etmaganligini isbotlash o’rniga uning shaxsiy ijodiy xislatlarini ko’rsatishga harakat qiladi; 4) tezisni yo’qotish.

V) Argument bilan bog’liq qoida va xatoliklar.

1-qoida. Argumentlar aniq va ravshan bo’lishi kerak.

Bu uchun qo’yidagilar zarur:

hamma argumentni to’liq keltirish lozim;

Deskreptiv atamalarga aniqlik kiritish lozim;

Argumentlarning mantiqiy mazmunini ochib berish kerak;

Argumentlarning chinligiga aniqlik kiritish lozim.

2-qoida. Argumentlar tuliq yoki qisman asoslangan hukmlardan iborat bo’lishi lozim. Isbot va raddiyada esa argumentlar bo’lishi lozim. Bu qoidani buzilishi oqibatida “argumentning asossizligi” xatosi kelib chiqadi. Isbotlash va rad etishda bu xatolik “isbotlanmagan argument” deb nomlanadi. “Asoslangan argument” xatoligining qo’yidagi ko’rinishlari mavjud:

1) “Yolg’on argument”. Bunda argumentatoruzi bilmagan holda yolg’on argumentni keltiradi. Agar keltirilgan argumentlar bir – biriga zid kelsa ulardan biri yolg’on bo’ladi.

2) “Yolg’ondaki argument” Bunda argumentlar o’zi bila turib yolg’on argumentni keltiradi.

3) “Avtoritetga asossiz tayanish” biron-bir avtoritetga tayanib argument keltirishi uchun qo’yidagi jihatlarni hisobga olish lozim:

a) har qanday avtoritet shu soha mutaxasisi bo’lishi kerak;

b) avtoritetga tayanish faqat ehtimoliy bo’lishi kerak, ya'ni uning fikrlarini chin deb olinmaslik kerak.

3-qoida. Argumentatsiya aylanma bo’lmasligi lozim. Bunda tezlik argumentlar yordamida asoslansa, argumentlardan biri o’z navbatida tezis yordamida asoslanadi.

4- qoida. Argumentlar tezisga nisbatan relevant bo’lishi lozim.

qabul qilingan argument argumentatsiya (kontrargumentatsiya) da boshqa argumentlar bilan birga tezisning chinligini oshirsa (kamaytirsa) tezisga nisbatan relevont bo’ladi.

S. Argumentatsiya va tanqid shakliga bog’liq qoida va xatoliklar.

Argumentatsiya va tanqid shakliga oid umumiy qoida: argument va tezis o’rtasidagi munosabat kamida tasdiq munosabatida bo’lishi lozim.

Bu qoidani buzilishidan «Tasdiqlamaydi» xatoligi kelib chiqadi. Isbotga nisbatan esa «muvofiq kelmaydi» xatoligi qo’llaniladi.

Bu qoidani tahlil qilishda tezis va argument o’rtasida qanday mantiq aloqa borligini bilish zarur, ya'ni tezis argumentda zaruriy tarzda kelib chiqadimi.

Shu o’rinda munozaraga oid bir qancha qoidalarga to’xtalib o’tish lozim:

Aristotelning fikricha birinchi uchrashgan kishi emas, kim haqiqatga intilsa shu bilan munozara olib borish kerak;

Tezis apponentlarga mos kelishi lozim, ya'ni muhokama qilinayotgan tezis sohasida apponetlar xabardor bo’lishi kerak;

munozara predmetini bilishi kerak;

o’z vaqtida xatoni tan olish lozim;

mantiq qoidalarini bilish kerak;

munozara davrida bosiqlikni saqlash lozim.