I(q-q). indd

Ayi’ri’m ximiyali’q elementler yadrolari’ndag’i’ nuklonlar 
haqqi’nda mag’luwmat
Z
N A  
A  
N
Z  
8
O
3
Li
4
Be
6
C
11
Na
17
Cl
50
Sn
88
Ra
92
U
238
79
Au
226
197
119
35
7
9
12
16
23
Ta’rtip
sani’
Ati’
Belgi-
leniwi
Ta’rtip
sani’
Ati’
Belgi-
leniwi
3 Litiy
3
4 7
17 Xlor
17 18
35
4 Berilliy
4 5
9 50 Olovo 50
69
119 
6 Uglerod 6
6
12
79 Alti’n
79 118
197
8 Kislorod
8 8
16
88 Radiy
88 238
226
11
Natriy
11 12
23
92
Uran 92
146
238
Birdey ximiyali’q elementte protonlardi’n’ sani’ birdey, biraq neytronlar 
sani’ ha’r qi’yli’, massa sani’ da ha’r qi’yli’ boli’wi’ mu’mkin. Mi’sali’, 
kislorodti’n’
8
O izotopi’ ushi’n Z = 8, N = 7, A = 15,
8
O izotopi’ ushi’n 
bolsa Z = 8, N = 8, A = 16. Sog’an uqsas, uranni’n’
92
U izotopi’ ushi’n 
Z
=
92, N
=
146, A
=
238,
92
U izotopi’ ushi’n bolsa Z
=
92, N
=
143, A
=
235.
Nuklonlar sani’ menen pari’qlani’wshi’ birdey ximiyali’q ele-
mentlerdin’ tu’rleri izotoplar dep ataladi’.
1. Proton dep qanday bo’lekshege ayti’ladi’ ha’m wol qanday bo’linedi?
2. Protonni’n’ elektr zaryadi’ ha’m massasi’ nege ten’?
3. Neytron dep qanday bo’lekshege ayti’ladi’ ha’m wol qanday belgilenedi?
4. Neytronni’n’ protonnan parqi’ neden ibarat?
5. Yadro du’zilisinin’ proton-neytron modeli neden ibarat?
6. Massa sani’ (nuklonlar sani’) dep nege ayti’ladi’ ha’m wol qanday ko’rsetiledi?
7. 15-kesteni analizlen’ ha’m wo’z pikirlerin’izdi ayti’n’.
15
16
235
238
VIII bap. Atom ha’m yadroni’n’ du’zilisi

---

118
1. Geliy, litiy ha’m kislorod elementleri atomlari’ni’n’ protonlari’ massalari’n 
ani’qlan’. Wolardi’n’ protonlari’ni’n’ massalari’ elektronlar massasi’nan 
neshe yese u’lken?
2. Uglerod, natriy ha’m xlor elementlerinin’ protonlari’ zaryadi’ni’n’ ma’nisin 
tabi’n’.
3. Azot, temir ha’m uran elementlerinin’ ha’r bir protonlari’ massasi’n ha’m 
zaryadi’ni’n’ ma’nisin ani’qlan’.
4. Kislorodti’’n’
8
O izotopi’
8
O izotopi’nan, uranni’n’
92
U izotopi’
92
U izo-
topi’nan qanday parqi’ bar? Wolardi’n’ ha’r birinin’ atomi’nda neshe elek-
tronnan bar?
5. Mendeleevtin’ ximiyali’q elementlerdin’ da’wirlik sistemasi’nan paydalani’p, 
azot, gu’mis, fermiy elementleri atomlari’ndag’i’ elektronlar, protonlar ha’m 
neytronlar sani’n ani’qlan’.
6. Kislorodti’n’
8
O,
8
O izotoplari’ ha’m uranni’n
92
U,
92
U izotoplari’ yadro-
lari’ni’n’ massas’n tabi’n’.
VIII BAP BOYI’NSHA KEREKLI JUWMAQLAR
●
Ulli’ grek woyshi’li’ Demokrit tabiyattag’i barli’q zatlar ju’da’ kishi 
bo’lekshelerden – «atom»lardan du’zilgen ha’m atom bo’linbeydi dep ay-
tqan. Atom so’zi grek tilinen ali’ng’an boli’p, bo’linbeytug’i’n degen ma’nisti 
bildiredi.
●
Atom du’zilisinin’ Tomson modeli: Atom – bul won’ zaryadlang’an shar boli’p, 
wonin’ ishinde ara-arasi’nda teris zaryadli’ elektronlar jaylasqan. Elektronlar 
zaryadi’ni’n’ jiyi’ndi’si’ atomni’n’ won’ zaryadi’na ten’ ha’m atom bir pu’tin 
halatta elektr neytral boli’p yesaplanadi’.
●
Rezerford ta’repinen usi’ni’lg’an atom du’zilisinin’ planetarli’q modeli: 
Atomni’n’ worayi’nda won’ zaryadli’ yadro jaylasqan boli’p, elektronlar 
woni’n’ a’tirapi’nda aylanadi’. Atomni’n’ derlik barli’q massasi’ yadroda 
toplang’an.
●
Vodorod atomi’ni’n’ yadrosi’ proton dep ali’ng’an ha’m p haribi menen bel-
gilengen.
●
Proton atom yadrosi’ndag’i’ bo’lekshe boli’p, zaryadi’ +1,6·10
-19
C g’a, massasi’ 
bolsa 1,671·10
-27
kg g’a ten’. Wol elektronnan 1836,3 yese u’lken massag’a iye.
●
Neytron zaryadsi’z bo’lekshe boli’p, n haribi menen belgilenedi. Woni’n’ mas-
sasi’ elektron massasi’nan 1838,6 yese u’lken, yag’ni’y 1,673·10
-27
qa ten’.
●
Proton-neytron modeli boyi’nsha, atom yadrosi’ protonlardan ha’m neytron-
lardan du’zilgen.
●
Yadrodag’i’ Z protonlar ha’m N neytronlar sani’ni’n’ ji’yi’ndi’si’ massa sani’ 
dep ataladi’ ha’m A ha’ribi menen belgilenedi.
●
Nuklonlardi’n’ sani’ menen ayi’ri’li’p turi’wshi’ birdey ximiyali’q elementler-
din’ tu’rleri izotoplar dep ataladi’.
15
16
235
238
15
16
235
238