I(q-q). indd

VII bap
JAQTI’LI’Q ENERGIYASI’NAN 
PAYDALANI’W
32-§. JAQTI’LI’QTI’N’ TEZLIGIN ANI’QLAW 
 
Jaqti’li’qti’n’ tezligin wo’lshewdin’ astronomiyaliq usi’li’
XVII a’sirde Yupiter joldaslari’ 
baqlang’anda, woni’n’ yen’ u’lken Io 
joldasi’ Yupiterdin’ sayasi’na kiriwi ha’m 
wonnan shi’g’i’wi’, yag’ni’y tuti’li’w 
da’wiri (7 ku’nnen arti’g’i’raq) belgili 
bolg’an.
Astronomiyali’q baqlawlar Jer Yupi-
terge yen’ jaqi’n bolg’anda (72-su’wret, 
1-hal) Io joldasi’ni’n’ tuti’li’wi’ wortasha ta’kirarlani’w da’wirinen shama 
menen 11 minut aldi’n, Yupiterden Jer yen’ uzaq bolg’anda (2-hal) sha’ma 
menen 11 minut keyin baslang’ani’n ko’rsetken.
Daniyali’q ali’m O. Ryomer 1676-ji’lda Io tuti’li’wlari’ndag’i’ bul 
waqi’tti’ to’mendegishe yesapladi’: t = 11 minut + 11 minut = 22 minut. 
Riomer bul waqi’tti’ jaqti’li’qti’n’ Jer orbitasi’n kesip wo’tiwi ushi’n 
ketken waqi’t dep tu’sindirdi. Jerdin’ Quyash a’tirapi’nda aylani’w orbitasi 
diametrin  D = 284 000 000 km dep ali’p, c = D/t dan jaqti’li’q tezligin 
ani’qladi’.