I(q-q). indd

Kosmos haqqi’nda ko’zqaraslar

---

143
Galaktikami’z worayi’ a’tirapi’nda 250 mln 
ji’lda bir ma’rte aylani’p shi’g’ad’i. 
Galaktikami’z yadrodan ha’m woni’ worap 
turi’wshi’ juldi’zlardan ibarat (80-su’wret). 
Juldi’zlar Galaktikami’z qurami’nda disk 
si’yaqli’ ha’m galaktikali’q taj formasi’nda jay-
lasqan. Galaktikami’z do’n’es linza formasi’na 
iye. Woni’n’ diskinin diametri 100 000 jaqti’li’q 
ji’li’n, worayi’ni’n’ qali’n’li’g’i’ shama menen 
30 000 jaqti’li’q ji’li’n quraydi’. Galaktikali’q 
taj juldi’zlardan ibarat. Galaktikani’n’ aylani’w 
ko’sheri disktin’ tegisligine perpendikulyar 
boli’p yesaplanadi’.
Galaktikami’z diskine perpendikulyar 
tu’rde si’rttan baqlaw mu’mkin bolg’anda yedi, 
wol 81-suwrettegidey spiral si’yaqli’ boli’p 
ko’rinedi.
Galaktikami’zdag’i’ juldi’zlardan biri – 
Quyash boli’p yesaplanadi’. Wo1 basqa 
juldi’zlar qatari’ Galaktikami’zdi’n’ worayi’ a’tirapi’nda aylani’p ju’redi. 
Quyash Galaktika worayi’nan shama menen 3,1·10
17
 km yamasa 32,6 
mi’n’ jaqti’li’q ji’li’ uzaqli’qta jaylasqan. Quyash wo’zinin’ planetalari’ 
menen birgelikte Galaktika yadrosni’in’ a’tirapi’nda 250 km/s tezlik penen 
qozgaladi’ ha’m 250 million ji’lda bir ret toli’q aylani’p shi’g’adi’.
1920-ji’lda AQSH astronomi’ Edvin Xabbl bizin’ Galaktikami’zdan 
basqa galaktikalar bar yekenligin da’lillep bergen. 1929-ji’lda Xabbl galak-
tikalar spektrin u’yrenip, galaktikalar bizden ju’da’ u’lken tezlik penen 
uzaqlasi’p ati’rg’ani’n ani’qlawshi’ usi’ ni’zamdi’ ashqan:
v = HR,
bunda  R – uzaqlasi’p barati’rg’an galaktikag’a shekem bolg’an arali’q, 
H – Xabbl turaqli’si’, ma’nisi 74 km/(s
 
·
 
Mps), 1 ps (parsek) = 3,26 jaqti’li’q 
ji’li’.
Xabbl ashqan bunday ni’zamli’li’q boyi’nsha galaktika bizden qan-
sha uzaqta bolsa, wonin’ tezligi sonsha u’lken boli’wi’ kelip shi’g’adi’. 
1988-ji’lda bizden 275 000 km/s tezlik penen uzaqlasi’p ati’rg’an galaktika 
ani’qlandi’. Galaktikalardi’n’ bunday uzaqlasi’wi’ bir da’wirler wolar bir 
jerde toplang’an degen juwmaqqa keliwge ali’p keledi. Xabbl ni’zami’ 
galaktikalardi’n’ tarqali’w da’wirin tabi’wg’a mu’mkinshilik beredi.