Iqtisod moliya

 T. Shults, N. Ben-Poretning insoniy kapitalni yaratish modeli boshqacharoq: 
Q – B
0 
(S
t
x K
t
)
B1
D
B2
tarzida ifodalanadi 

---

Bu erda Q – yaratilgan insoniy kapital hajmi; t – ma’lum bir vaqt oralig’i; B
0
– insoniy 
kapitalni ko’paytirish qobiliyati koeffitsienti;
S
t
– mavjud insoniy kapital zahirasidan, shu 
kapitalni yaratishga qo’shilgan qismi; K
t
– insoniy kapitalni umumiy zahirasi; B1,
B2 - 
B1+B2<1, 1 dan kichik koeffitsientlar; D – qoplanadigan qo’yilmalar. 
Shularga o’xshash, ulardan farq qiladigan modellar ham bor. Lekin real hayotda keng 
ravishda insoniy kapitalga qo’yilgan investitsiya miqdori bilan keyingi olinadigan daromad bilan 
taqqoslash usullari keng qo’llaniladi. 
Insoniy kapitalga qo’yilgan investitsiya samarasi undan foydalanishdan oldingi samara, 
ya’ni yalpi daromad bilan aniqlanadi. Kelajakdagi daromadning diskontlangan miqdoriga teng 
bo’ladi. Hozirgi kundagi har qanday summa miqdori bilan kelajakda olinishi mumkin bo’lgan 
miqdorni hisoblab chiqish diskontlash deyi-ladi. Umumiy tarzda diskontlash quyidagi formula 
bilan hisoblanadi. 
 
 
 
Bu erda D
i
 – daromadning kelajakdan miqdori D
0
D
i
 =--------;
 D
0
 – daromadning bugungi miqdori  
 (|+i)
t
 
i - foizning joriy stavkasi; 
t – yil (vaqt). 
Bu ma’lum miqdordagi i protsent normasi bo’yicha t vaqtga qo’yilgan pul bo’lib, u shu 
vaqt ichida, olingan protsent bilan Di —miqdorigacha o’sadi. 
Insoniy kapital nazariyasida maorif, bilim olishning iqtisodiy aspektiga katta ahamiyat 
beriladi. Chunki FTT va iqtisodiy o’sishning bosh omili inson bo’lib, ta’lim-tarbiyaga sarflangan 
kapitalga qarab shakllanadi. 
Kapital sarfi har bir kishining daromadini ko’payishiga qanday ta’sir qilishini 
quyidagicha aniqlash mumkin. Ma’lum ta’lim darajasi bo’yicha olinadigan ish haqi ikki qismdan 
iborat. Birinchi qism hech qanday bilim olmay olish mumkin bo’lgan ish haqi, ikkinchi qismi 
insoniy kapitalga qo’yilma natijasida o’sgan kapital, ya’ni insoniy kapitalga investitsiya tufayli 
olinayotgan daromad. 
U
n
= X
0
+R·C
n 
Bu erda Vn — W yil ma’lumoti bo’lgan kishining ish haqi (daromadi). 
X0 — hech qanday ma’lumoti bo’lmagan kishining ish haqi (daromadi). 
R — ma’lumot olish uchun sarflangan mablag’ning joriy kapital qaytimi normasi. 
Cn — Wn yil davomida o’qish, ma’lumot olish uchun sarflangan investitsiya.
Insoniy kapital nazariyasi doirasida ish haqi tarkibiga qavat-qavat tarzda qaraladi. Har bir 
qatlamga o’ziga xos ma’lumot darajasi hamda pul daromadi to’g’ri keladi. Masalan, oliy 
ma’lumot samarasi oliy maktabni tugatganlar bilan o’rta ma’lumotlilar o’rtasidagi umr bo’yi 
oladigan daromadlarini farqi tarzida yuzaga chiqadi. Ma’lumot darajasi qancha yuqori bo’lsa, 
uning samarasi ham shuncha yuqori bo’ladi. Yuqori ma’lumot olish uchun sarflangan mablag’ 
yuqori darajada ish haqi olishni ta’minlashi real hayotda amaliyotda tasdiqlanib turibdi. 
Ko’pgina mamlakatlarda oliy ma’lumotli diplomga ega bo’lganlar o’rta ma’lumotlilarga 
qaraganda o’rtacha 1,5—2 baravar, o’qiyotgan lekin hali o’rta maxsus ta’lim olgani haqida 
diplom olmaganlarnikidan 3—4 marta yuqori ish haqi oladilar. 
Shunday qonuniyat amal qiladi: ma’lumoti va ishga qarab ish haqi o’sishi odatda 
pensiyaga (55—60 yosh) chiqqaniga qadar, ma’lum chegaragacha davom etadi, so’ngra esa 
pasayish tendentsiyasi amal qiladi. 
Insoniy kapitalni pulda ifodalash uning absolyut miqdorini aniqlash imkonini beradi. 
Insoniy kapitalning absolyut miqdori (ta’lim olish fondi) qator ko’rsatkichlarni hisoblash 
imkonini beradi. Shunday ko’rsatkichlardan biri ishlab chiqarishning intellektuallik sig’imidir. 
Bu ko’rsatkich fond sig’imiga o’xshash ko’rsatkich. 

---

Ishlab chiqarishning intellektuallik sig’imi ma’lumot, ta’lim berish fondi YaMM (yalpi 
milliy mahsulot)ga nisbati tarzida hisoblanadi. U har bir mahsulot ishlab chiqarish uchun ta’lim-
tarbiya ishlariga qancha pul sarflanganligini ko’rsatadi.
I
k = 
MOF
YaMM 
Bu erda: MOF — ta’lim-tarbiya ishlariga (maorif va oliy ta’limga) ajratilgan fondning 
mablag’lari (pul miqdorida). 
YaMM — yalpi milliy mahsulotning pul miqdori. 
Olingan ma’lumotni iqtisodiy samarasini aniqlash uchun ichki qaytim normasi 
ko’rsatkichidan foydalaniladi. U quyidagicha hisoblanadi: 
n B
t
n
C
t
Σ -------- = Σ -------- 
t=0 (| + r)
t
t=0 (| + r)
t
Vt—t — vaqtda ma’lumotiga qarab olgan daromadi. 
Ct—t — vaqtda ma’lumot olish uchun xarajatlar. 
n — vaqt davrlari soni (yil). 
r — ichki qaytim normasi. 
r — qancha yuqori bo’lsa, ta’lim olish uchun quyilgan investitsiya shuncha ko’p foyda 
keltiradi. 
Odatda, turli darajadagi ma’lumot olish uchun qilingan xarajatlar qaytimini, xarajat 
qilgunga qadar topilgan daromad bilan taqqoslashdan ko’proq foydalaniladi. U quyidagicha 
hisoblanadi.