Iqtisod moliya

Vaqtbay ish haqida mehnatga haq ishlagan vaqtiga qarab to’lanadi. Bir soat ish vaqti 
belgilangan haq bo’yicha, kunlik, haftalik, oylik ish haqi hisoblab chiqiladi. Vaqtbay ish haqi 
odatda texnologik tartibning vaqt soati qat’iy belgilangan korxonalarda qo’llaniladi. Ayniqsa, 
yalpi avtomatlashgan ishlab chiqarishda ishchilarning mehnati uzluksizligi konveyerning harakat 
tezligiga bog’liq sohalarda qo’llaniladi. Biznesmenlarni vaqtbay ish haqini qo’llashlaridan 
manfaatdorligi ish haqini ko’tarmay mehnat intensivligini o’stirish imkoniga ega ekanligidir. 
Keyingi 20—30 yil mobaynida vaqtbay ish haqi mehnatga haq to’lashning ustun shakliga 
aylandi. Hozirgi paytda AQSh va Frantsiyada qayta ishlovchi sanoatda band bo’lganlarning 
70%, Buyuk Britaniya va Germaniya sanoat ishchilarining 60% iga vaqtbay ish haqi to’lanadi. 
Injener-texnik ilmiy ish bilan shug’ullanuvchilar, xizmatchilar va boshqa bir qancha 
kategoriyadagi ishlovchilarga lavozimi bo’yicha oylik maosh belgilanadi. Agarda xo’jalik 
kon’yunkturasi yomonlashsa tadbirkor ish vaqtini kamaytirishi mumkin.
Ishbay ish haqi — vaqtbay ish haqining o’zgargan shakli. U ishlab chiqarilgan mahsulot 
hajmiga qarab hisoblanadi. Ish haqi tayyorlangan mahsulotning miqdoriga proportsional 
ravishda o’zgaradi. Bu bog’lanish donabay ( baho) belgilash orqali amalga oshadi. Ishbay ish 
haqi to’langanda mahsulot ishlab chiqarish miqdori belgilanadi. U bir soat/vaqt davomida 
normal intensiv sharoitda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoridir. 
 
 

---

Donabay yoki ishbay
1 soatga to’lanadigan ish haqi 
 ish haqi = -------------------------------------------- 
 
1 
soatda 
ishlab 
chiqarilishi 
kerak 
bo’lgan 
mahsulot 
miqdori 
Ishbay ish haqi ko’proq qo’l mehnati ustun bo’lgan ishlab chiqarishda mahsulot 
miqdorini ko’paytirish zarur bo’lgan korxonalarda qo’llaniladi. 
Hozirgi paytda vaqtbay ish haqini ham, ishbay ish haqini ham mehnat unumini, sifatini 
oshirishga, xom ashyolarni tejashga va boshqa natijalarni yaxshilashga qaratilgan turli-tuman ish 
haqi to’lash tizimi qo’llaniladi.
Ma’lumki, hayotda ish haqi darajasi turli-tuman bo’lib, bunday tabaqalashuvning 
qator sabablari bor: 
1. Ishchilar bir xil emas, ular qobiliyati, mahorati, ma’lumoti, tajribasi bilan farqlanadi. 
Bu o’z navbatida mehnat unumdorligida o’z ifodasini topadi. 
2. Ish turlari o’ziga jalb qilishi bilan farq qiladi. 
3. Mehnat bozori odatda nomukammal raqobat bilan xarakterlanadi. 
4. Mehnat sharoiti turlicha bo’lib, ayrim ishlar sog’liq uchun zararli, qo’shimcha haq 
to’lashni talab etadi. 
Ish haqi darajasi tarif sistemasi orqali tartibga solinadi. Tarif sistemasi tarif stavkasi 
(ishlovchilarni soat yoki kun davomida mehnat haqi miqdorini), tarif setkasini (malakasiga 
qarab, birinchi razryadga nisbatan tarif koeffitsient shkalasini) hamda tarif malaka