Iqtisod moliya

1. Amloki xos — davlat mulki. Er va er osti boyliklari, moddiy ko’chmas mulklar va 
davlat ahamiyatiga oid ashyolar davlat tasarrufida bo’lgan. 
2. Iqto’ — davlat xizmatchilarini ta’minlovchi mulk. Muayyan er maydonlari, moddiy-
ma’naviy mulklar va davlat xazinasining muayyan qismi iqto’ mulki bo’lgan. 
3. Vaqf — muayyan ijtimoiy tabaqa mulki. Madaniy-ma’rifiy binolar, madrasa va 
masjidlar, ziyoratgoh va qabristonlar vaqf mulki bo’lgan. 
Shu bilan birga Qoraxoniylar davlatida xususiy mulkchilik cheklanmagan. Shu sababli 
jamiyatning barcha tabaqasi o’z mulkiga ega edi. Jamiyatning haddan tashqari tabaqalanib 
ketishiga yo’l qo’yilmagan. Tarixiy manbalarda ko’rsatilishicha, bunga davlat mulkidan, 
chunonchi vaqf mulkidan g’oyat samarali foydalanish bilan erishilgan. 
XIX asrning oxiri va XX asrda birgalikda o’zlashtirishning dastlabki tipi davlat mulki 
yana muhim rol o’ynay boshladi. 
Albatta, u tamomila yangi makroiqtisodiy shaklda bo’lib, miq-yosi va maqsadi jihatidan 
dastlabki o’zlashtirishdan tubdan farq qiladi. Davlat mulkining paydo bo’lishi va rivojlanishi 
quyidagi yo’llar orqali amalga oshiriladi: a) mulkni milliylashtirish (natsionalizatsiya qilish), 
boshqacha aytganda, xususiy mulkni davlat mulkiga aylantirish; b) davlat mablag’i hisobidan 
korxonalar o’rniga boshqa zarur ob’ektlarni vujudga keltirish; bosh-qa mulk sub’ektlariga 
daromadlarning bir qismini soliq undirish orqali davlat byudjetiga olish. 
Xozirgi ko’rinishdagi davlat mulkini vujudga keltirishdagi dastlabki qadam Germaniya 
kantsleri, tarixda «temir kantsler» nomi bilan qolgan Otto fon Bismark nomi bilan bog’liq. U 
1873 yili temir yo’l kompaniyalarini inqirozdan saqlab qolish uchun Prussiya temir yo’llarini 
davlat mulkiga aylantirdi. Tamaki mahsulotiga davlat monopoliyasini o’rnatdi. Ko’pgina xususiy 
mulk egalari Bismark faoliyatini «tamaki sotsializmi»ga o’tish deb baholashdi. 
XX asrning 50—60- yillarida boshlangan fan-texnika inqilobi tufayli o’arb 
mamlakatlarida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Mehnat va ishlab chiqarish kooperatsiyasi, 
integratsiyasi natijasida davlatga qarashli yirik korxonalar va tarmoqlar vujudga keldi. 
Davlatning iqtisodiyotga ta’siri kuchaydi. 
Kapital ko’p talab qiladigan, qilingan xarajatlar tezda qoplanmaydigan, yaxshi foyda 
bermaydigan tarmoqlar davlat ixtiyoriga o’tdi. Sanoatda energiya manbalari, metallurgiya, 
harbiy-sanoat kompleksi, muhim moliya muassasalari, chunonchi Markaziy bank va ishlab 
chiqarish hamda sotsial infrastruktura davlat mulki hisoblanadi. 
Klassik kapitalizm va moliya kapitali hukmronligidan so’ng o’arbda sotsial-iqtisodiy 
rivojlanishda yangi davr qaror topdi. 
Bunda xususiy mulk makroiqtisodiyot miqyosida davlat sektori tomonidan «qisiladi» 
(suriladi). 
Iqtisodchilar keltirgan ma’lumotlarga ko’ra, hozirgi paytda yalpi milliy mahsulotda 
davlat xarajatlari rivojlangan mamlakatlarda 10 dan 30 foizgacha va undan yuqori. 
«Ekonomiks» darsligining mualliflari K. R. Makkonell va 
S. P. Bryular ham AQSh iqtisodiyotida davlat sektori tutgan o’rin kattaligini real fakt deb qayd 
qiladilar. 
Turli mamlakatlarda davlat mulki ob’ekti va ulushi bir-biridan farq qiladi. Davlat mulki 
ma’lum me’yorda bo’ladi, lekin totalitar, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimda o’ta 
davlatlashtirish yuz berib, davlat mulki monopoliyasi vujudga keladi. Davlat mulki tanho 
hukmron bo’ladi (II bob). 
Demokratik aralash iqtisodiyotda esa davlat mulki iqtisodiy zaruriyat talab qilgan 
me’yorda saqlanadi. 
Davlat mulki qatoriga atom, kosmik sanoat, undirma sanoatning ma’lum turlari, yirik 
portlar, temir yo’l, suv omborlari, kanallar, qo’riqxonalar, tarixiy madaniyat obidalari va 
boshqalar kiradi. Ko’pchilik mamlakatlarda er xususiy mulk ob’ektiga kiradi. O’zbekistonda 

---

mulk to’g’risidagi qonunga ko’ra er, suv, qazilma boyliklar, o’simlik va hayvonot dunyosi davlat 
mulki deb e’lon qi-lingan. 
Davlat mulkiga davlat tashkilotlari va muassasalarining mulki, davlat byudjetining 
mablag’lari, davlatga qarashli aktsiyalar ham kiradi. Bundan tashqari, davlatning xorijda ham 
mulki mavjud bo’ladi. 
Davlat mulki umumdavlat hamda munitsipal mulk shakli ko’rinishida (munitsipal mulkka 
viloyat, tuman, shahar, qishloq, hukumatga, idora organlariga qarashli mulk hamda mahalla 
mulki kiradi). Undan tashqari, mahalliy — kommunal mulk ham bo’lishi mumkin. Birgalikda 
o’zlashtirishga asoslangan jamoa mulki va davlat mulkidan tashqari bo’linmas mulkka 
asoslangan jamoa (korxona), oila mulki shaklida ham namoyon bo’lishi mumkin. 
Xar bir inson birgalikda o’zlashtirishni eng avvalo, oilada his qiladi. Bunda uy-joy, 
ro’zg’or buyumlari, tomorqa, mashina, birgalikda daromad topish uchun ustaxona, novvoyxona, 
asbob-uskuna, xom ashyo va boshqa xo’jalik yuritish uchun zarur bo’lgan narsalarni ko’rsatish 
mumkin. Bu erda shuni ham eslatib o’tish kerak-ki, bizni iqtisodchilarimiz shaxsiy ehtiyojlarni 
qondirishda foydalaniladigan ne’matlarni shaxsiy mulk sifatida alohida ajratib ko’rsatib, bu 
mulkdan daromad topish maqsadida foydalanimasligini ta’kidlashadi.