Iqtisod moliya

 

---

2-§. Mulk tiplari va shakllari 
 
Iqtisodiy faoliyatda bilimdonlik bilan ish yuritish uchun mulk turlari, shakllarini ajrata 
bilish kerak. Yuqorida ko’rib o’tdikki, mulk munosabatlari o’zlashtirish munosabatlarini 
ifodalaydi, o’zlashtirish esa, doimo jamiyat tomonidan belgilangan tartib asosida amalga oshadi. 
O’zlashtirishning qanday tarzda yuz berishiga ko’ra mulk turlari bir-biridan quyidagi asosiy 
mezonlarga ko’ra ajratiladi: 
a) mulk sub’ekti kimligi; 
b) o’zlashtirish printsipi; 
v) mulk egalari xohishiga ko’ra, mulkni ularning o’rtasida erkin bo’linishi mumkinmi 
yoki yo’qligi; 
g) mulk egalarining iqtisodiy psixologiyasi xarakteriga ko’ra. 
Dastlab o’zlashtirish birgalikda yuz berib, umumiy bo’linmaydigan mulk vujudga kelgan. 
U odatda ijtimoiy mulk deb ataladi. U kishilik jamiyati tarixida ayrim iqtisodchilar fikriga ko’ra, 
taxminan 1 mln yil davomida hukm surgan. Umumiy birgalikda o’zlashtirish — bu jamoaga 
birlashgan barcha kishilar tomonidan hal qiluvchi ishlab chiqarish resurslari va boshqa hayot 
kechirish vositalariga birgalikda teng egalik qilishdir. Bu mulk tipi quyidagi xususiyatlari: 
a) ishlab chiqarish resurslariga teng egalik qilish; 
b) umumiy birgalikda qilingan mehnat natijasini birgalikda o’zlashtirish; 
v) iste’mol buyumlarini teng taqsimlash tendentsiyasi bilan xarakterlanadi. 
Birgalikda o’zlashtirish o’ziga xos iqtisodiy psixologiyani ham shakllantiradi. Ya’ni: 
— bunda jamiyatda boylikni tekis taqsimlash g’oyasi hukmron; 
— jamoachilik asosiy o’ringa chiqadi; 
— jamoa bo’lib mehnat qilish, o’zaro yordam berish, ko’maklashish; 
— umumiy mulk shaxsan hech kimga tegishli emas degan fikrning hukmronligi; 
— har bir shaxs manfaati bilan jamiyat manfaati o’rtasida bevosita aloqaning yo’qligi. 
Mulkchilikning ijtimoiy tipi, ya’ni birgalikda o’zlashtirish quyidagi aniq shakllarda: 
ibtidoiy jamoa, davlat mulki tarzida namoyon bo’ladi. 
Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida inson hayoti butunlay tabiatga, 
atrof-muhitga bog’liq bo’lgan. Mehnat qurollari juda oddiy bo’lib, hayot kechirish uchun 
ne’matlar izlab topish katta qiyinchiliklar bilan amalga oshgan. Xayot kechirish jamoa bo’lib 
yashagandagina mumkin bo’lgan. O’z jonini saqlashga intilish odamlarni stixiyali tarzda 
jamoaga birlashishga olib kelgan. Jamoalar avval urug’ jamoasi, so’ngra qabila tarzida tarkib 
topgan. Jamoaga qarashli bo’lgan er, mehnat qurollari, ishlab chiqarish natijasi teng 
taqsimlangan. 
Jamiyatda dehqonchilikdan chorvachilikning ajralib chiqishi, so’ngra 
hunarmandchilikning kelib chiqishi katta o’zgarishlarga olib keldi. Mehnat qurollarining 
takomillashuvi, ishchi hayvonlardan foydalanish nisbatan ozchilik uchun boshqalarsiz ishlab 
chiqarish imkoniyatini vujudga keltirdi. 
Birgalikda yashash, hayot kechirish uchun ne’matlar izlab topish o’z iqtisodiy 
ahamiyatini yo’qotdi. Uning o’rniga oilaviy xo’jaliklar vujudga keldiki, ular o’z navbatida 
keyinchalik xususiy mulk kelib chiqishiga sabab bo’ldi. 
Birgalikda o’zlashtirishning turli shakllari uzoq vaqt hukm surgan. 
Islom qoidalariga ko’ra barcha mulk Ollohnikidir. Er, suv va boshqa ne’matlar Ollohning 
bandalariga inoyatidir. Demak, barcha mulkda hammaning haqi bor. Shu sababli islomda 
mulkdan jamoa bo’lib foydalanish kuchli. Uni hozir ham his qilish mumkin. 
Xozirgi paytda ham Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasida jamoa-lar ijtimoiy tizimning 
tarkibiy qismi sifatida mavjud. 
Birgalikda o’zlashtirishning davlat mulki shakli davlat kelib chiqishi bilan bog’liq. 
Davlatning o’z vazifalarini ado etishi uchun davlat mulki bo’lishi, ya’ni boylikni davlat 
tomonidan o’zlashtirish zarur. Davlat mulkining miqyosi va undan foydalanishning maqsadi 
jamiyat taraqqiyotida ob’ektiv zaruratdan kelib chiqib o’zgarib turgan. 

---

Davlat mulki xususiy va jamoa mulkidan o’sib chiqqan. 
Masalan, O’rta Osiyo mintaqasida X—XIII asrlarda dastlabki turk-islom davlati — 
Qoraxoniylarning kuchli markazlashgan davlati hukm surgan. Davlat mulki quyidagi shakllarda: