Iqtisod moliya

yurituvchi sub’ektlar o’rtasida iqtisodiy munosabatlar, aloqalar, jarayonlarni bir butun 
holda, muayyan tarzda tarkib topishi va tartibga solinishini ifodalaydi. Iqtisodiy aloqalar, 
jarayonlar misoli zanjir bo’lsa, har bir xo’jalik, faoliyat yuritish sub’ekti ana shu zanjirning 
halqasi tarzida namoyon bo’ladi. Bu aloqalar, munosabatlar xo’jalik faoliyati yuritayotgan 
kishilar o’rtasida yuz beradi. Shuning uchun ham odatda ularni sotsial-iqtisodiy tizimlar deb 
yuritiladi. 
Iqtisodga oid adabiyotlarda iqtisodiy tizim va uning rivojlanish tendentsiyasiga turlicha 
yondashiladi. Ayrimlar, sotsial-iqtisodiy tizimlarga uning tarkibiy qismlarini umumiy jihatiga 
ko’ra rivojlanish tendentsiyasini aniqlash kerak, deyishadi. Chunki tizimlar rivojlanishining 
asosiy tendentsiyasi bu umumiylikka, unifikatsiyaga intilishidir. Boshqalari, iqtisodiy tizimlarni 

---

ularning farqlariga ko’proq ahamiyat berib o’rganish kerak, chunki ularning farqlari sifat 
jihatidan yangi xo’jalik tizimi vu-judga kelishiga va iqtisodiy o’sishga olib keladi, deb 
hisoblashadi. 
Xozirgi dunyo turli-tuman iqtisodiy tizimlar mavjudligi bilan xarakterlanadi. Ular tarixiy 
davrlarda vujudga keladi, rivojlanadi, biri ikkinchisi bilan almashinadi. Jamiyat hayotini 
yaxshiroq tushunish uchun uning tarixiy taraqqiyot jarayonini bir butun holda ko’rib, rivojlanish 
bosqichlari, fazalarini tahlil qilish katta ahamiyatga ega. 
Jamiyat taraqqiyoti, sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning almashinuviga nisbatan keng 
yoyilgan yondashuvlardan biri formatsion yondashuvdir.
Formatsion yondashish asosida jamiyat tarixiy taraqqiyoti rivojlanishining qonuniy 
bosqichlari va moddiy ishlab chiqarishning besh usuli: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, 
kapitalizm va kommunizm ajratib ko’rsatiladi. 
Materialistik nazariyada tizimlar mulkiy, sinfiy mezonlar asosida qaralib, formatsiya deb 
ataladi. Ishlab chiqarish usuli iqtisodiy bazis — asos sifatida ajratilib, u ustqurma — davlat bilan 
birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani ifodalaydi. 
Ishlab chiqarish usulining o’zi ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish 
munosabatlaridan iborat. Ishlab chiqarish kuchlari ishchi kuchi yoki boshqacha aytganda, 
ma’lum malaka va tajribaga ega kishilar hamda ishlab chiqarish vositalaridan tashkil topadi. 
Ishlab chiqarish vositalari mehnat vositalari va mehnat ashyolaridan iborat. Ishlab chiqarish 
munosabatlari esa ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari, ishlab chiqarish 
jarayonida sotsial guruhlarning tutgan o’rni, ular o’rtasida faoliyat ayirboshlash, yaratilgan 
mahsulotni taqsimlash, iste’mol munosabatlaridan iborat. Uni 54- betdagi shartli chizma orqali 
ifodalash mumkin.