Iqtisodiy bazis tushunchalar Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari

---

Iqtisodiy bazis tushunchalar 
Iqtisodiy ehtiyoj, ne'mat va resurs tushunchalari 
Insoniyat tabiatdan biologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy va boshqa 
xarakterdagi turli-tuman ehtiyojlar qurshovida yaratilgan. Bu ehtiyojlar ichida 
iqtisodiy, ya'ni moddiy ehtiyojlar muhim o'rin tutadi. Moddiy ehtiyojlar - shaxs, 
firmalar va jamiyatning faoliyati uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni aks ettiradi. 
Iste'molchilarning ehtiyojlari turli-tuman bo'lib, ularning ro'yxati juda keng va 
balki son-sanoqsizdir. Bu ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo'ladigan 
tovarlar va xizmatlarni shartli ravishda ikkiga, ya'ni birlamchi ehtiyojlarni 
qondiruvchi va hasham predmetlariga bo'lish mumkin. Ba'zan ayrim 
iste'molchilar uchun birlamchi sanalgan buyumlar ikkinchi bir iste'molchilar 
uchun hasham va dabdaba buyumi bo' lishi ham mumkin. 
Xuddi insonlarniki singari firmalar va davlat tashkilotlarining ham ehtiyojlari 
mavjud. Masalan, firmalar faoliyat ko'rsatishi uchun binolar, inshootlar, 
mashina va uskunalar, xomashyo hamda ishchi kuchiga ehtiyoj sezadi. 
Davlat esa mamlakat fuqarolarining jamoaviy manfaatlarini ifodalab 
kasalxonalar, maktablar, teatrlar, yo'llar, harbiy qurol-aslahalar va boshqa 
ijtimoiy ne'matlarga ehtiyoj sezadi. 
Ayrim ehtiyojlar - masalan, oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy insonlarning 
biologik ehtiyojlari tufayli, ayrimlari ularning mentaliteti, ya'ni yashash 
manzili, turmush tarzi, madaniyati, ijtimoiy statusi, urf-odatlari va qadriyatlari 
ta'sirida, ayrimlari esa texnik taraqqiyot va global rivojlanish ta'sirida vujudga 
keladi. 
Biz moddiy ehtiyojlarimizni qondirish va farovon hayot kechirishimiz uchun 
oziq-ovqatlarga, kiyim-kechaklarga, turli xil tovarlar va xizmatlarga ehtiyoj 
sezamiz. Iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish vositalari iqtisodiy ne'matlar deb 
ataladi. Ayrim ne'matlarni tabiat insoniyatga iste'molga tayyor holatda in'om 
etgan bo' lsa (masalan, suv, yovvoyi mevalar va hayvonlar), ayrimlarini 
ishlab chiqarish zarur bo' ladi. 
Ba'zan bir xil ehtiyojni turli xil ne'matlar orqali qondirish mumkin. Masalan, 
go'sht mahsulotiga bo'lgan ehtiyojimizni mol go'shti, qo'y go'shti yoki 
parranda go'shti orqali qondirish mumkin. Bir xil ehtiyojni qondiruvchi turli 
ne'matlar o'rinbosar ne'matlar deb ataladi. 
Ba'zan iqtisodiy ehtiyojlarni birgalikda qondiradigan ne'matlar guruhi ham 
mavjud bo'ladi. Masalan, avtomobilga bo'lgan ehtiyoj o'z navbatida benzin 
va garajlarga ehtiyojni yuzaga keltiradi. Ularni to'ldiruvchi ne'matlar deb 
ataymiz. 

---

Bizning ehtiyojlarimizni qondirish uchun talab etiladigan aksariyat iqtisodiy 
ne'matlarni ishlab chiqarish zarur bo'ladi. Buning uchun esa ma'lum 
miqdordagi iqtisodiy resurslar, ya'ni yer, ishchi kuchi, tadbirkorlik qobiliyati, 
boshqaruv malakasi, kapital, xomashyo va materiallar, axborot talab etiladi. 
“Iqtisodiy resurslar” deganda nimani tushunamiz? Iqtisodiy resurslar - 
tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko'rsatish va ishlar bajarish jarayonida 
foydalaniladigan barcha tabiiy, mehnat hamda inson tomonidan yaratilgan 
vositalarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy resurslarga yer, kapital, ishchi kuchi, 
xomashyo va materiallar kabi vositalar kiradi. Ularni olti kategoriyaga ajratish 
mumkin. 
Yer - insonga tabiat tomonidan tuhfa etilgan barcha tabiiy resurslarni, ya'ni 
iqtisodiyot tarmoqlarida foydalaniladigan yer resurslari, yer osti qazilma 
boyliklari, ormonlar va suv resurslarini oz ichiga oladi. 
1. 
Kapital yoki “investitsion resurslar” ishlab chiqarish jarayonida 
foydalaniladigan barcha asosiy vositalarni, ya'ni fabrika va zavod binolari, 
turli inshootlar, qurilmalar, mashinalar va asbob-uskunalar, traktorlar, 
transport vositalari, kompyuter va axborot-kommunikatsiya vositalarini 
ifodalaydi. Bu vositalarni ishlab chiqarish va jamg arish jarayonini 
“investitsiyalash” deb ataymiz. 
Bazan iqtisodchilar asosiy vositalar sotib olishga sarflanadigan pul 
mablaglarini ham “kapital” deb atashadi. Ammo pul mablaglari ozicha hech 
qanday tovar ishlab chiqarmasligini e'tiborga olsak, ularni ishlab chiqarish 
resursi deb emas, balki “moliyaviy kapital” deb atash togriroq boladi. 
1. 
Хomashyo va materiallar - ishlab chiqarish jarayonida “asosiy kapital” 
singari uzoq muddat emas, balki qisqa muddatda, ya'ni bir ishlab chiqarish 
bosqichida qatnashadi hamda ozining qiymatini yaratilayotgan tovarga toliq 
kochirib, uning tarkibiy qismiga aylanadi. 
2. 
Ishchi kuchi - tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar korsatishda 
foydalaniladigan insonlarning barcha aqliy va jismoniy qobiliyatlarini 
(tadbirkorlik qobiliyati alohida kategoriyaga ajratiladi) aks ettiradi. Ishchilar, 
injenerlar, quruvchilar, iqtisodchilar, buxgalterlar va boshqa mutaxassislar 
tomonidan bajaradigan ishlar “ishchi kuchi” yoki “mehnat resursi” 
tushunchasini o'z ichiga qamrab oladi. 
3. 
Tadbirkorlik qobiliyati - mehnat resurslarining alohida xususiyatga ega 
kategoriyasi bolib, uning mohiyati quyidagi funksiyalarida o'z ifodasini 
topadi: 
- tadbirkor ishlab chiqarish jarayonida yer, kapital, xomashyo, ishchi kuchi 
va bosh
qa barcha resurslarni birlashtiradi va o'ziga xos “katalizator” 
vazifasini o'taydi; 

---

- tadbirkor biznesni yuritish jarayonida firma faoliyatining asosiy 
strategiyasi hamda muvaffaqiyatini ta'minlab beruvchi eng asosiy qarorlarni 
qabul qilish bilan bog'liq qiyin vazifalarni zimmasiga oladi; 
- tadbirkor ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalar, yangi mahsulot 
turlari va biznesni tashkil etishning ilg'or usullarini joriy etishga harakat 
qiluvchi tashabbuskor shaxs hisoblanadi; 
- tadbirkor biznes yuritish bilan bog'liq katta tavakkalchilikni (riskni) o'z 
zimmasiga 
oladi. 
Bozor 
iqtisodiyotida 
tadbirkorga 
foyda 
olish 
kafolatlanmagan, ya'ni u yilni zarar bilan yakunlashi ham mumkin. Shu tufayli 
tadbirkor nafaqat o'z kapitalini, balki sarflagan vaqti, mehnati va sha'nini ham 
tavakkalchilik ostiga tikib harakat qiladi. 
1. 
Axborot va nomoddiy aktivlar keyingi yillarda resurs sifatida katta 
ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa axborot va kommunikasiyalar asrida 
biznes uchun axborotning muhimligi shubhasiz. 
Iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida resurslardan foydalanib moddiy 
ne'matlar ishlab chiqarish jarayonini iqtisodiy tizim deb ataymiz.