Iqtisodiy muvozanatlik qonuni va uning amal qilish mexanizmlari reja

Aim.Uz

Iqtisodiy muvozanatlik qonuni va uning amal qilish mexanizmlari


REJA:

• 
  1.Iqtisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari.
  
• 
  2.Iqtisodiy muvozanatlik qonuni .
  
• 
  3.Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari.
  

1. Iktisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari.
Milliy iktisodiyot darajasida to`lik bandlikka erishish, inflyatsiyani eng kam darajaga keltirish va barkaror iktisodiy o`sishga erishish, makroikgisodiy muvozanatlikni takozo etadi. Ijtimoiy ishlab chikarish va umuman takror ishlab chikarish xam iktisodiyotning barcha darajasida, ya`ni mikro va makroikgisodiyot darajasida iktisodiy muvozanatlikni ta`minlanib turilishini zarur kilib ko`yadi. SHunday ekan, iktisodiy muvozanatlik, ikgisodiy o`sish va takror ishlab chikarish jarayonining eng muxim va asosiy shart-sharoiti bo`lib yuzaga chikadi. Iktisodiy muvozanatlikga ta`rif berishdan oldin iktisodiy fan tarixida bu muammo bo`yicha ancha keng tarkalgan yondashuvlarga alox.ida e`tiborni karatamiz.
Iktisodiyot fan tarixida iktisodiy muvozanatlik tushunchasiga turlicha karashlar mavjud bo`lib, ularni umumlashtirilgan xolda ikkita yo`nalishga ajratish mumkin.
Birinchi yo`nalish bevosita «iktisodiy muvozanatlik» tushunchasining vujudga kelish va rivojlantirilishining tarixiy boskichlari bilan boglik bo`lib, bunda mazkur tushuncha «umumiy bozor muvozanati» sifatida talkin kilinishi darajasigacha etib keladi. Bu yo`nalishda iktisodiy muvozanatlikning ko`plab model-lari mavjud bo`lib ular turli davrlarda bu muammoga xar xil karashlarni aks ettirgan:
1. Oddiy takror inglab chikarish modeli. (F. Kene tomonidan XVIII asrda Frantsiya misolida tushuntirilib berilgan.)
2. Oddiy va kengaytirilgan kapitalistik ijtimoiy takror ishlab chikarish sxemasi. ( XIX asrda klassik iktisodchilar tomonidan asoslab berilgan.)
3. erkin rakobat konuni amal kilgan sharoitda umumiy iktisodiy muvozanatlik modeli. (L. Val’ras tomonidan asoslagan.)
4. «Xarajatlar - maxsulot ishlab chikarish» modeli. (V. L’ont’ev asos solgan.)
5. Kiska davrli iktisodiy muvozanatlik modeli. (D.Keyns tsiklik rivojlanishni taxlil kilish orkali ko`rsatib bergan.)
Iktisodiy muvozanat nazariyasiga ilk fikrlar klassik siyosiy ikgisod asoschilaridan biri A. Smitning «Xalklar boyligining tabiati va sabablari to`grisida tadkikot» nompi asarida berilgan bo`lib, unda iktisodiy munosabatlarning barchasi bozor mexanizmi yordamida tartibga solinishi, talab va taklif o`rtasidagi muvozanat fakat bozor mexanizmi yoki «ko`rinmas ko`l» yordamida ta`minlanishi ta`kidlab o`gilgan. Uning mashxur «Aloxida olingan xar bir odam fakat o`zini o`ylagan xolda, o`zining shaxsiy manfaatlari yo`lida kilgan xarakatlari ko`rinmas ko`l orkali uning kizikishi doirasiga mutlako kirmagan boshka maksadlarga yo`naltiriladi va bu xarakat ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat kilgandagiga karaganda ko`prok samara beradi» - degan fikri xozirgi kunda xam o`z dolzarbligini yo`kotmagan. Ammo, u iktisodiy muvozanatlikni ta`minlash jarayonlariga davlat ishtirokini mutlako inkor etgan.
Iktisodiy muvozanat nazariyasini rivojlangirishga o`z xissasini ko`shgan namoyondalardan biri bu - J.S.Milldir. U o`z asarida «Jamiyat ortikcha puddan o`z kuchi bilan kutula olmaydi, shu sababli yagona yo`l narxning o`sishi bo`lib, fakat shu yo`l bilan talab va taklif o`rtasidagi muvozanatlikni ta`minlash mumkin»-deb ko`rsatadi. Uning fikricha, narx o`sishini talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblik ta`minlanmagunga kadar davom ettirish zarur.
XX asr boshlaridayok iktisodiy muvozanatlik nazariyasi iktisodiyot fanida uning boshka xar kanday muammolariga karaganda ancha anik va yakkol bayon kilingan. Bu tushunchaning mazmunini yoritib berish uchun bir kator ilmiy urinishlar bo`lganligiga karamasdan, fakat shveytsariyalik Nobel’ mukofoti sovrindori L. Val’ras birinchilardan bo`lib yaxlit olingan umumiy bozor muvozanati modelini yaratishga xamda mazkur tushunchaning mazmunini ancha to`lik ilmiy yoritib berishga erishdi. Lekin L. Val’ras umumiy bozor muvozanati modeliga matematik usulli tengliklar orkali juda oddiy yondashgan. Uning tadkikot doirasida umumiy bozor muvozanatining ishlab chikarish xajmi va narxlar o`zgarishining xamda boshka bir kator omillarning ta`siri u ko`rsatgan matritsadagi birgina omillarning o`zgarishi orkali butun bir matematik tengliklar matritsasining (umumiy bozor muvozanatini xarakterlovchi talab va taklifning) buzilishiga olib kelinishi uning tadkikot doirasida atroflicha xisobga olinmagan.
SHunday kilib, o`tgan asrning boshlaridayok umumiy bozor muvozanatining bazaviy modeli ilmiy tarzda shakllantirilgan bo`lib, asosan ko`pchilik iktisodchi-olimlar tomonidan tan olingan edi.
XX asrning 20 - yillari oxirlari va 30 - yillar boshlarida Garbdagi bozor iktisodiyoti rivojlangan mamlakatlar ikgisodiyotida «Buyuk depressiya» nomi bilan mashxur bo`lgan barkaror va uzok davom etgan, makroiktisodiy bekarorlikka duchor bo`ldi. Bundan yuz yil oldin shakllantirilgan klassik nazariya ta`limoti ro`y bergan krizis jarayonlarning barcha jixatlari bo`yicha tushuntirib berishga layokatsiz bo`lib koldi. D.J. Keyns klassik iktisodchilar nazariyasini tankid kilib, iktisodiyot nazariyasida xakikiy to`ntarish kilishga olib kelgan nazariyasini yaratdi.
Bu barcha iktisodchilarning iktisodiy muvozanatlik to`grisidagi goyalari o`zlari yashagan muxit sharoitidan kelib chikkan xolda, bir muncha cheklangan xarakterga egadir. Avvalo, ularning iktisodiy goyalari umumiy bozor muvozanatini taxlil kilish bilangina cheklanadi, xolos.
SHu sababli ularning goyalari iktisodiyotning umumiy muvozanatligi yoki iktisodiy muvozanatlik tushunchasini to`lik yoritib berish darajasiga etmagan, bu o`z navbatida iktisodiy muvozanatning umumiy shart-sharoitlari va namoyon bo`lish shakplarini xam ko`rsatib berolmagan.
Buning sababi oddiy bo`lib, tsiklik rivojlanish natijasida vujudga keladigan ishlab chikarish soxalarini kamrab olgan va «ortikcha ishlab chikarish krizislari» deb nomlangan.
Xozirgi zamon bozor iktisodiyoti doimiy inflyatsiya va ishsizlik sharoitida rivojlanib, makroiktisodiy bekarorlik xarakteri kuchayib borishi natijasida ikgisodiy muvozanatlikni ta`minlash xam ancha murakkab kechib, davlatning samarali makroiktisodiy siyosat (moliya va pul kredit) olib borishini takozo etadi.
Xozirgi zamon iktisodiy fanida iktisodiy muvozanatlik tushunchasi o`kuv adabiyotlari darajasida bo`lsada, barcha jixatlari (sabablari, okibatlari, natijalari) bilan birgalikda ancha keng tadkik kilinadi. Jumladan, iktisodiy muvozanatlikning moxiyati, uni ta`minlash muammolari KMakkonell, S.Bryular tomonidan yopik va ochik iktisodiyot uchun yalpi talab va yalpi taklifning muvozanatligi orkali tushuntirilib beriladi. Ular ko`plab aloxida olingan bozorlardagi muvozanatli narx va ipglab chikarish xajmini o`rganish orkali xususiy muvozanatlikning taxlili bilan shugullangan bo`lsa, barcha turli xil bozorlardagi umumiy taklif xajmi va ulardagi narxlarning o`rtacha darajasi o`rtasidagi o`zaro bogliklikni keng mikyosda o`rganib chikish orkali umumiy bozor muvozanatini ko`rsatib berishga xarakat kiladilar.
YUkorida ko`rsatib o`tilgan mualliflar va boshka ko`pchilik garb iktisodchilari tomonidan iktisodiy muvozanat tushunchasi bo`yicha zikr etilgan barcha iktisodiy goyalar xam «umumiy bozor muvozanati» ya`ni yalpi talab va yalpi taklif muvozanati doirasi bilan cheklanadi. Bundan tashkari bu tushunchalar ancha mavxumlashtirilib, murakkab matematik tenglashtirishlar va fafikli taxlil usullari orkali bayon kilinadi. Bu esa iktisodiy xodisa va jarayonlarning iktisodiy mazmunini ilgab olishni ancha kiyinlashtiradi.
Dunyodagi iktisodiy jixatdan tarakkiy etgan mamlakatlar iktisodiy tizimi yuzlab yillar davomida shakllanib, o`zining rivojlanishida nisbatan barkarorlikni saklab kolishi (tsiklli rivojlanish natijasida kelib chikadigan iktisodiy bekarorliklarni xisobga olmaganda) o`z-o`zidan «umumiy ikgisodiy muvozanatlik» tushunchasini nazariy tadkik kilishni «kun tartibi»dan chikarib ko`yadi.
Iktisodiy muvozanatlik nazariyasidagi ikkinchi yo`nalish sobik sotsialistik lager mamlakatlari iktisodiy tizimining inkirozga uchrashi okibatida vujudga keldi. Bu mamlakatlarda shiddatli tarzda ro`y bergan ijtimoiy-iktisodiy bekarorliklar, ya`ni ikgisodiy o`sish sur`atlari va bandlik darajasining surunkali pasayib borishi, inflyatsion jarayonlarning noxush okibatlari xamda takror ishlab chikarishdagi doimiy ravishda vujudga kelib turgan boshka nomutanosibliklar, makroiktisodiy muvozanatlikka erishish orkali iktisodiy o`sishni zarur kilib ko`ydi. Bu nazariya iktisodiy fanlar oldiga «iktisodiy muvozanatlik» tushunchasining iktisodiy mazmunink uni ta`minlashning shart-sharoitlarini va namoyon bo`lish shakplarini ilmiy nazariy tadkik kilish vazifasini xam ko`yadi.
SHu sababli sobik SSSR xududida vujudga kelgan Mustakil Xamdo`stlik Davlatlari iktisodchi olimlari tomonidan mazkur muammoning nazariy va amaliy tomonlarini o`rganishga aloxida e`tibor karatila boshlandi. Bunda albatta rossiyalik iktisod-chilar tomonidan bildirilgan fikr va karashlar ustuvorlikka ega. Birok, «iktisodiy muvozanatlik tushunchasi» turli iktisodchilar tomonidan turlicha talkin kilinadi.
Ayrimlar, iktisodiy muvozanatlikni cheklangan ipglab chikarish resurslaridan foydalanish usullari va ularni jamiyat a`zolari o`rtasidagi taksimlashning o`zaro mos kelishi sifatida tavsiflaydi<sup>1</sup>.
Iktisodiy muvozanat tushunchasiga berilgan bu ta`rif kuyidagi sabablarga ko`ra cheklangandir.
Birinchidan, unda jamiyag extiyojlari bilan milliy ishlab chikarish imkoniyatlari ya`ni mavjud iktisodiy resurslar darajasi o`rtasidagi bogliklik tushuntirib berilmaydi.
Ikkinchidan, muvozanatlik resurslardan foydalanish usullari bilan ularning taksimlanishi o`rtasidagi bogliklik sifatida bir tomonlama talkin kilinadi.
Boshkalari iktisodiy muvozanatlik milliy ikgisodidning pgunday bir xolatiki, bunda tovarlar va xizmatlarni yaratishda foydalaniladigan cheklangan ipglab chikdrish resurslari va ularni jamiyatning turli a`zolari o`rtasida taksimlanish jarayoni mos kelishi lozim, ya`ni resurslar va ulardan foydalanish natijalari, ishlab chikarish va iste`mol, talab va taklif, moddiy buyumlashgan va moliyaviy okimlar o`rtasida yalpi mutanosiblik mavjud bo`ladi- degan fikrni ilgari suradi.
Bunda ikgisodiy muvozanatlik tushunchasining mazmuni uning tarkibiy kismlari bilan birgaliktsa ancha to`lik ta`riflangan bo`lsada, igplab chikarishning natijalari uning pirovard maksadi «jamiyat extiyojlari» bilan boglanmagan<sup>3</sup>. Ko`pchilik xollarda makroiktisodiy muvozanatlikka yuzaki yondashib, umumiy (abstrakt) ta`rif berilsa ayrim adabiyotlarda unga milliy maxsulot va milliy daromad aloxida kismlari o`rtasidagi⁴ maxsulotlar va daromadlar o`rtasidagi ma`lum bir nisbat (makroikgisodiy nisbat) sifatida karaladi.
Ko`pincha ikgisodiy muvozanatlik bozor muvozanatini xarakgerlovchi yalpi talab va yalpi taklif o`rtasidagi nisbat sifatida xam talkin kilinadi.
YUkoridagi barcha karashlarni umumlashtirib, iktisodiy muvozanat tushunchasiga kuyidagicha ta`rif berish mumkin.
Iktisodiy muvozanatlik - bu makroiktisodiyot darajasida jamiyat extiyojlariga mavjud iktisodiy resurslar mikdorining va ijtimoiy ishlab chikarish natijalari xajmi xamda tarkibining o`zaro mos kelishligini xarakterlaydi.
Iktisodiy muvozanatlik milliy iktisodiyotning turli darajasidagi (mikro va makro) xar xil muvozanatliklarni kamrab oladi. Bu barcha muvozanatliklarni shartli ravishda umumiy va xususiy muvozanatliklarni ajratib ko`rsatish mumkin (1-chizma). Umumiy muvozanatlik makroiktisodiy muvozanatlikni ancha to`lik darajada ifodalaydi.