Iqtisodiy muvozanatlik qonuni va uning amal qilish mexanizmlari reja

Xususiy muvozanatlik - bu ikkita o`zaro boglik bo`lgan iktisodiy mikdorlar yoki ikgisodiyot tomonlarining mikdoran teng kelishidir.
Xususiy muvozanatlik ishlab chikarish va iste`mol, axolining sotib olish layokati va tovarlar taklifi byudjet daromadlari va xarajatlari, aloxida tovarlarga bo`lgan talab va taklif o`rtasidagi muvozanatliklar ko`rilgandagina yuzaga chikadi. Bu muvozanatliklar ichida mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov ta`kidlab o`tganidek: «.....ichki bozorda talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblikka erishish, ya`ni chikarilgan pul mikdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmogi o`rtasidagi nisbatni ta`minlash goyag katta rol’ o`ynaydi».
SHunday kilib, iktisodiy muvozanatlik o`zining barcha shakllari bilan birgalikda inkirozsiz va ijtimoiy iktisodiy larzalarsiz rivojlanishni xarakterlaydigan ikgisodiy idealdir. Real iktisodiy xayotda makroiktisodiy muvozanatlik talablari turli tuman bekarorliklar ta`sirida buzilib turadi, birok iktisodiy muvozanatlik nazariy modelini bilish, real jarayonlarning ularning ideal andozasidan fark kilinishini keltirib chikaradigan anik omillarni aniklash, iktisodiyotning optimal xolatida faol xal kilinishini ta`minlash yo`llarini topish imkonini beradi.
2. Iktisodiy muvozanatlik konuni.
Iktisodiy muvozanatlik erkin rakobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iktisodiy vaziyag barkarorligi kabi kator shart-sharoitlarni xam takazo kiladi.
Real xayotda iktisodiyot doimiy xarakatda va to`xtovsiz rivojlanish xolatida bo`ladi. Iktisodiy tsikl fazalarida, bozor kon’yukturasi, bozor sub`ektlari daromadlari va talabi tarkibida o`zgarishlar ro`y berib turadi.
Bularning xammasi konuniyat bulib, muvozanatli xolatni turgun iktisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida karab chikishni takazo kiladi.
Iktisodiy muvozanatlik darajasini aniklashda asosan ikkita o`zaro boglik usuldan foydalaniladi: 1. YAlpi sarflar va ishlab chikarish xajmini takkoslash usuli. 2. Jamgarma va investitsiyalarni takkoslash usuli.
YAlpi sarflar va ishlab chikarish xajmini takkoslash uchun ishlab chikarish umumiy xajmining mikdoriy ko`rsatkichi sifatida sof milliy maxsulot (SMM), iktisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste`mol xajmi va investitsiyalarga sarflarning umumiy summasi (S+I) olinadi. Iktisodiyotning muvozanatli darajasi — bu ipglab chikarishning shunday xajmiki, u igplab chikarish mazkur xajmini sotib olish uchun etarli umumiy sarflarni ta`minlaydi. Boshkacha aytganda, sof milliy maxsulot muvozanatli darajasida ishlab chikarilgan tovarlarning umumiy mikdori (SMM) xarid kilingan tovarlar umumiy mikdoriga (S+I) teng bo`ladi.
To`lik bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM xajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik retsession yoki inflyatsion farkda ifodalanadi. YAlpi sarflarning SMM xajmidan kam bo`lgan mikdori retsession, yalpi sarflarning SMM xajmidan ortikcha bo`lgan mikdori inflyatsion fark deyiladi.
Jamgarma va investitsiyalarni takkoslash usulining moxiyati shundaki, ipglab chikarilgan maxsulotning xar kanday xajmi shunga mos daromad xajmini beradi. Birok axoli bu daromadning bir kismini iste`mol kilmasdan jamgarishga ko`yish mumkin. Jamgarish, sarflar - daromadlar okimidan potentsial sarflarni olib ko`yish xisoblanadi. Bunda jamgarmaga ko`yilgan mablag investitsiyalar bilan to`lik koplansa, yalpi sarflar ishlab chikarish xajmiga teng bo`ladi.
Investitsion sarflarning ko`payishi, ishlab chikarish xajmi va daromad darajasining o`sishiga olib keladi. Bu o`zaro natija mul’tiplikator samarasi deyiladi. Mul’tiplikator samarasi- bu sof milliy maxsulotdaga o`zgarishning sarflardagi (investitsiyalardagi) o`zgarishga nisbati.
Real SMM dagi o`zgarish
Mul`tiplikator samarasi = ----------------------------------------
Investitsion sarflardagi o`zgarish
SMM dagi o`zgarish = mul’tiplikator xInvestitsiyalardagi o`zgarish.

Agar investitsion sarflarning 5 mlrd. so`mga ko`payishi, sof milliy maxsulotning 20 mlrd. so`mga ortishiga olib kelsa mul’tiplikator samarasi 4 ga (20:5), SMMdagi o`zgarish 20 mlrd. so`mga (4x5) teng bo`ladi.

Investitsion sarflardagi o`zgarishdan tashkari iste`mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o`zgarishlar xam mul’tiplikator samarasiga ta`sir ko`rsatadi.
Mul’tiplikator samarasi ikkita xolatga asoslanadi. Birinchidan, iktisodiyotda bir sub`ekt tamonidan kilingan sarf, boshkasi tomonidan daromad shaklida olinadi. Ikkinchidan, daromaddagi xar kanday o`zgarish iste`mol va jamgarishda xuddi shunday yo`nalishda o`zgarish bo`lishiga olib keladi.
Iktisodiy muvozanatlik darajasini anikdashda yukoridagi usullardan tashkari balans usulidan va «xarajat va natija» larni takkoslash usulidan xam foydalaniladi.
Balans usulida tarmoklararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanslaridan foydalanilib iktisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baxo beriladi.
«Xarajat va natija»larni takkoslash usulida ishlab chikarishga kilingan iktisodiy resurs xarajatlari mikdori olingan maxsulot xajmi bilan takkoslanib muvozanatlik darajasi taxlil kilinadi.