Iqtisodiy o’sish va ijtimoiy takror ishlab chiqarishning nisbatlari. Reja

O‘zgarishda ifodalangan mutlaq miqdoriy iqtisodiy ko‘rsatkichlarning nuqtai nazaridan yondashuv:
- YaIM ko‘rsatkichi (ba'zan YaMM);

• 
  milliy daromad ko‘rsatkichi;
  
• 
  milliy boylik ko‘rsatkichi;
  
• 
  davlat to‘lov balansi ko‘rsatkichlari, uning talablari va majburiyatlari nisbati (davlatning "sof aktivlari" qiymati), oltin -valyuta zaxiralari qiymati.
  

O‘zgarishda ifodalangan nisbiy miqdoriy iqtisodiy ko‘rsatkichlar nuqtai nazaridan yondashuv:
- aholi jon boshiga YaIM qiymati;
- aholi jon boshiga o‘rtacha daromadlari;
- aholi jon boshiga iste'mol, jamg'arma va investisiya miqdori.
O‘zgarishlarda ifodalangan sifat ko‘rsatkichlari nuqtai nazaridan yondashuv:
- aholining ta'lim darajasi (oliy va o‘rta ma'lumotli kishilar ulushi va boshqalar). Bu ko‘rsatkichni baholashning noaniqligi ta'lim darajasi, ta'lim sifatining o‘zgarishi bilan bog'liq;
- aholi salomatligi darajasi (o‘lim, tug'ilish darajasi va boshqalar);
- iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, qishloq xo‘jaligi, xomashyo va qazib olish sanoati, yuqori texnologiyali sanoat ulushi. To‘g'ri, muammo u yoki bu sanoatning "yuqori texnologiyali" ekanligidan kelib chiqadi (zamonaviy ilmiy-texnikaviy inqilob sharoitida ba'zi tarmoqlar o‘n yildan kamroq vaqt ichida paydo bo‘ladi va yo‘q bo‘lib ketadi);
- jamiyatdagi infratuzilma darajasi, ijtimoiy va siyosiy barqarorlik darajasi, atrof - muhit holati, bozor institutlarining yetuklig darajasi, ya'ni keng ma'noda "institutsional omillar" sifatida qaralishi mumkin bo‘lgan hamma narsadir. Qaysidir ma'noda, bu parametrlarning o‘zgarishi "jamoat farovonligi" kabi toifadagi parametrlarning o‘zgarishi hisoblanadi.
"Iqtisodiy o‘sish" tushunchasini aniqlash muammosi mavjud. U bir tomondan, sifat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishiga tashqi omillar (xususan, ilmiy - texnik taraqqiyot yutuqlari, aholi migratsiyasi, ishchi kuchi, moddiy va moliyaviy resurslar) ta'sir ko‘rsatadi. Boshqa tomondan, mutlaq miqdoriy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi keng omillar, xususan, xorijiy investitsiyalar oqimi, global muhit, band aholi sonining o‘zgarishi va boshqalarga bog'liq. Binobarin, iqtisodiy o‘sish sur'atlarini nisbiy miqdoriy ko‘rsatkichlar bo‘yicha o‘lchash uchun yondashuv zarur.
Yuqoridagilarga asoslanib, biz "iqtisodiy o‘sish" tushunchasini oldingi davrga nisbatan aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot qiymatining oshishi sifatida belgilaymiz. "Oldingi davr" ostida biz (agar ma'lum bir kontekstda boshqacha ko‘rsatilmagan bo‘lsa) taqvim yilini tushunamiz.
O‘z navbatida, "yalpi ichki mahsulot" tushunchasi ham bir xil emas. Xususan, Amerika adabiyotida 1993 yilda BMT tomonidan qabul qilingan va zamonaviy darsliklarda qo‘llaniladigan standartlardan farq qiladigan yondashuv mavjud. Yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi uy xo‘jaliklari va davlatning yakuniy iste'moli, investitsiyalar va sof eksport yig'indisi (shu jumladan chet eldan keladigan daromadlar balansi) va YaIM - xuddi shu komponentlar yig'indisi sifatida ko‘rsatilishi mumkin, agar aniq eksport omil daromad balansidan tashqari hisoblangan bo‘lsa. Yalpi ichki mahsulot indikatori uy xo‘jaliklari va davlatning yakuniy iste'moli, investitsiyalar va sof eksport (shu jumladan chet eldan tushgan faktorli daromadlar balansi) yig'indisi sifatida va yalpi ichki mahsulot - xuddi shu komponentlar yig'indisi sifatida, agar aniq eksport omil daromad balansidan tashqari hisoblangan bo‘lsa taqdim etilishi mumkin. Bu talqin Birlashgan Millatlar Milliy Hisoblar tizimidan farq qiladi, birinchi navbatda, xalqaro standartlarga muvofiq, sof eksport har doim tovarlarning aniq eksporti va omillar bo‘lmagan xizmatlardir. Yalpi ichki mahsulotga chet eldan keladigan daromad omilini qo‘shib, amerikalik statistiklar buni ma'lum bir mamlakat aholisi tomonidan chet elda ko‘rsatiladigan xizmatlar o‘lchovi sifatida izohlaydilar. Shuning uchun YaIMni ma'lum bir mamlakat aholisi tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning ko‘rsatkichi sifatida qarash mumkin. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Milliy hisob tizimi faktorli xizmatlar va faktor bo‘lmagan xizmatlar o‘rtasida aniq farq qiladi va YaIM va YaMM hisob-kitobiga faqat faktor bo‘lmagan xizmatlar ishlab chiqarish kiradi. Shu bilan birga, chet eldan olingan faktorli daromad boshqa mamlakatlarda YaIM ishlab chiqarish uchun ma'lum bir mamlakat aholisi tomonidan taqdim etiladigan ishlab chiqarish omillarining "xizmatlari" uchun to‘lovlar sifatida qaraladi. Uslubiy kelishmovchiliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun, keling, bu yerda YaIM ko‘rsatkichini ma'lum bir mamlakat aholisi tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulotlar, tovarlar va xizmatlar yig'indisi sifatida aniqlaylik.
Shunday qilib, jon boshiga real YaIM hajmining o‘sishi biz uchun iqtisodiy o‘sish sur'atini tavsiflovchi miqdoriy ko‘rsatkichdir. Shu bilan birga, bu ko‘rsatkich hamma narsani qamrab oladimi va ma'lum bir mamlakat iqtisodiyoti qanday maqsadga intilayotganini tushuntirish uchun yetarili bo‘ladimi, degan savol tabiiy. Shubhasiz, aholining ehtiyojlarini qondirish va qayta tiklanmaydigan resurslarni saqlash va ko‘paytirishga yo‘naltirilgan tuzilmalarni hisobga olmagan holda, jismoniy ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining oddiy o‘zgarishi jamiyat maqsadlari uchun yetarilicha aniq ko‘rsatma emas va bu zamonaviy sharoitda keng o‘sish imkoniyatlari.