Iqtisodiy tahlilning oddiy an’anaviy usullari. Reja Kirish

4.1 - jadval
Zanjirli bоg`lanish usuli

Tartib soni		Hisob formulasiga kiruvchi omillar				Pirovard natija – tovar maxsulotining qiymati (ming so`m) [1us*2us*3us*4us]	Oldingi hisobga nisbatan farq (ming so`m)	Farqning sabablari
		Ishchilarning o`rtacha ro`yhatdagi soni(kishi)	Bir ishchi tomonidan bir yilda ishlangan kishi kuni (kun).	Ish kunini o`rtacha uzunligi (soat).	Bir ishchiga to`gri keluvchi soatli ish unumi (so`m, tiyin)
Hisobni	bog`lanishni
А	Б	1	2	3	4	5	6	7
1	-	h.o`t.y 1113	h.o`t.y 238	h.o`t.y 7,78	h.o`t.y 3,21	h.o`t.y 6615	-	-
2	1	h.o`t.y 1085	h.o`t.y 238	h.o`t.y 7,78	h.o`t.y 3,21	hisob 6449	- 166	Ish kuchi bilan ta`minlanmagan-ligi
3	2	h.h.y. 1085	h.h.y. 226	h.o`t.y 7,78	h.o`t.y 3,21	hisob 6124	- 325	Bir ishchi tomonidan ishlangan ish kunining qisqarishi.
4	3	h.h.y. 1085	h.h.y. 226	h.h.y. 7,73	h.o`t.y 3,21	hisob 6084	- 40	O`rtacha ish kuni uzunligining qisqarishi
5	4	h.h.y. 1085	h.h.y 226	h.h.y 7,73	h.h.y 3,65	hisob 6905	+821	Soatlik ish unumining o`sishi.

h.o`t.y. - haqiqatda o`tgan yili.
h.h.y. - haqiqatda hisobot yili.

I) Tahlilda ko`p qo`llaniladigan usul - ko`rsatkichlarning o`sish sur'ati bo`yicha farqni aniqlash usulidir.

Tahlil qilish uchun quyidagi 3.2 - jadvalni havola qilamiz.
4.2 - jadval

Ko`rsatkichlar	Ko`rsatkichlarning o`sish sur`ati (%)	O`sish sur`atidagi farq (+,-)	Mahsulot xajmiga ta`siri (ming so`m) (2 ustun х 6615^:100)
А	1	2	3
1.Ishchilarning o`rtacha ro`yhatdagi soni.	97,5	100-97,5= -2,5	- 165
2.Bir yilda hamma ishchilar tomonidan ishlangan kishi-kunlar.	92,4	97,5-92,4= -5,1	- 138
3.Bir yilda hamma ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar.	91,8	92,4-91,8= - 0,6	- 40
4.Tovar mahsuloti.	104,4	104,4-91,8= +12.6	+ 833
Jami:	-	+ 4,4	+ 290

6615 ming so`m - haqiqatda o`tgan yildagi mahsulot hajmi.
Jadvaldan ko`rinishicha, mahsulot hajmiga ta'sir qiluvchi omillarining bu usulda hisoblaganimizda olingan natijalar zanjiri bog`lanish usuli bo`yicha aniqlangan natijalarga tеng.
K) balans usuli - Bu usul xom ashyo (matеrial) ning kеlishi va undan foydalanish yo`nalishi o`rtasidagi nisbatni aniqlashga, shuningdеk, ish vaqti, uskunalarning ishlashi va boshqalardan foydalanishni o`rganish uchun xizmat qiladi.
Yuqorida qayd qilingan usullar bilan bir qatorda tahlil qilish jarayonida bir qator statistika qoidalaridan foydalaniladi. Bularga masalan, o`rtacha miqdorni aniqlash, o`rtacha miqdordan og`ishlarni bеlgilash, o`rtacha kvadratik og`malarni hisoblash, korrеlyatsiya usuli, shuningdеk, iqtisodiy matеmatik usullar bo`lib, bular tеgishli statistika darslarida atroflicha bayon etiladi.
Iqtisodiy tahlil usullarning orasida eng qadimiysi bu uning an’anaviy usullari bo‘lib, bu usullar nafaqat iqtisodiy tahlilda, balki boshqa fanlarda ham ma’lumotlarni qayta ishlash uchun keng qo‘llaniladi. Ular tahlilning turli bosqichlarida - dastlabki tahlil, umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarni tahlili, Omilli tahlil o‘tkazish jarayonlarida qo‘llanilishi mumkin.
• iqtisodiy tahlil usullarning orasida eng qadimiysi bu uning an’anaviy usullari bo‘lib, bu usullar nafaqat iqtisodiy tahlilda, balki boshqa fanlarda ham ma’lumotlarni qayta ishlash uchun keng qo‘llaniladi. Ular tahlilning turli bosqichlarida - dastlabki tahlil, umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarni tahlili, Omilli tahlil o‘tkazish jarayonlarida qo‘llanilishi mumkin.
• Eng ko‘p qo‘llaniladigan quyidagi usullarni an’anaviy usullarga kiritish mumkin:
• taqqoslash usuli
• balans usuli
• zanjirli bog’lanish usuli
• mutloq ko‘rsatkichlardagi farqlar usuli.
Taqqoslash – bunda bitta ko‘rsatkichning turli xil darajasi bir – biriga solishtiriladi. Bunda ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta’minlash zarurdir
• Taqqoslash – bunda bitta ko‘rsatkichning turli xil darajasi bir – biriga solishtiriladi. Bunda ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta’minlash zarurdir
• Masalan : -
• Reja va haqiqiy ma’lumotlar bir-biri bilan solishtiriladi ;
• - O‘tgan yilgi va bu yilgi ma’lumot ;
• - Bazis yil va hisobot yil ; -
• Turdosh korxonalar ma’lumotlari
Tahlilning dastlabki bosqichida birinchi navbatda taqqoslash usulidan foydalaniladi. Taqqoslash usulining mohiyati bir toifadagi ob’ektlarni ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni, o‘sish yoki kamayishini aniqlash maqsadida solishtirishdir.
• Tahlilning dastlabki bosqichida birinchi navbatda taqqoslash usulidan foydalaniladi. Taqqoslash usulining mohiyati bir toifadagi ob’ektlarni ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni, o‘sish yoki kamayishini aniqlash maqsadida solishtirishdir.
• Taqqoslash usuli yordamida iqtisodiy voqea-hodisalarning umumiy va xususiy jihatlari, ob’ektlardagi o‘zgarishlar, ularning rivojlanish tendentsiyalari, ya’ni yo‘nalishlari o‘rganiladi.
• TAqqoslash usulidan foydalanishning asosiy sharti — ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchanligini ta’minlashdir, chunki faqat bir turdagi miqdorlarnigina taqqoslash mumkin.
• Ko‘rsatkichlarning taqqoslanuvchan bo‘lmasligiga turli sabablar bo‘lishi mumkin: narxlarning, mahsulot hajmining turlicha bo‘lishi, mahsulot dagi tarkibiy o‘zgarishlar, turlicha sifat, ko‘rsatkichlarning turli usullar bilan hisoblanishi, turli kalendar davrlarning o‘rganilishi
Taqqoslanuvchan bo‘lmagan ko‘rsatkichlarni solishtirish noto‘g’ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun ularni taqqoslashdan oldin taqqoslanuvchan ko‘rinishga keltirish kerak. Buning uchun ularni yagona bazaga keltirish kerak bo‘ladi.
Taqqoslanuvchan bo‘lmagan ko‘rsatkichlarni solishtirish noto‘g’ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun ularni taqqoslashdan oldin taqqoslanuvchan ko‘rinishga keltirish kerak. Buning uchun ularni yagona bazaga keltirish kerak bo‘ladi.
Balans usuli o‘zaro bog’liq ikkita iqtisodiy guruh ko‘rsatkichlari proportsiyasini aks ettirishda ko‘llanilib, ularning o‘zaro tengligiga asoslanadi.
• Balans usuli o‘zaro bog’liq ikkita iqtisodiy guruh ko‘rsatkichlari proportsiyasini aks ettirishda ko‘llanilib, ularning o‘zaro tengligiga asoslanadi.
• Odatda bu usul korxonalarning (moddiy, mehnat, moliyaviy) resurslar bilan ta’minlanganligi hamda ulardan foydalanish samaradorligi tahlilida qo‘llaniladi. Bundan tashqari alohida omillarning ta’siri natijaviy ko‘rsatkichning umumiy o‘zgarishiga teng bo‘lishi kerakligi balans usulidan hisob-kitoblarni tekshirish vositasi sifatida foydalanilishini taqazo etadi.
Aynan shu usullardan umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga baho berish hamda
• Aynan shu usullardan umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga baho berish hamda
voqealarning keyingi rivojlanish bosqichlarini belgilash, yo‘nalishlari yuzasidan
xulosa qilish imkonini beradi.
• Biroq tahlilning vazifasi o‘zgarishlarni hisoblash,
kuzatish hamda taqqoslashdan iborat emas. Uning asl maqsadi ushbu
o‘zgarishlarning sababini, ya’ni ildizini izlab topish asosida iqtisodiy
samaradorlikni oshirishning qo‘shimcha imkoniyatlarini aniqlab, tegishli
tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat
Bu usulda har bir tasir etuvchi omilning natijaga ta’sirini aniqlash tartibi ma’lum uslubiy ketma-ketlikka ega. Rejadagi yoki o’tgan yildagi omilli ko’rsatkichlarni almashtirishda miqdor va sifat ko’rsatkichlariga alohida e’tibor beriladi. Ko’rsatkichlarni qatorlashda dastlab miqdor ko’rsatkichlari, so’ngra sifat ko’rsatkichlari joylashtiriladi.
Bu usulda har bir tasir etuvchi omilning natijaga ta’sirini aniqlash tartibi ma’lum uslubiy ketma-ketlikka ega. Rejadagi yoki o’tgan yildagi omilli ko’rsatkichlarni almashtirishda miqdor va sifat ko’rsatkichlariga alohida e’tibor beriladi. Ko’rsatkichlarni qatorlashda dastlab miqdor ko’rsatkichlari, so’ngra sifat ko’rsatkichlari joylashtiriladi.
Ko’rsatkichlar farqi usuli.
Ko’rsatkichlar farqi usuli.
Bu usul hodisa va jarayonlar orasidagi bog'liqlik
funksional bo'lgan tag'dirda qo'laniladi. Ushbu usulning mohiyati shundan iboratki,
natija ko'rsatkichining o'zgarishiga omillar ta'sirini aniqlash uchun ta'siri aniqlanayotgan omillar orasidagi farqni qolgan omillarning miqdoriga ko'paytirish kerak.
Iqtisodiy hodisaning o'zgarishiga ta'sir qiluvchi omillarni o'z navbatida miqdoriy va sifatiy omillarga bo'lib o'rganiladi
Natijaning o'zgarishiga miqdoriy omilning ta'sirini aniqlash uchun hisobot davridagi
Natijaning o'zgarishiga miqdoriy omilning ta'sirini aniqlash uchun hisobot davridagi
miqdoriy omil bilan bazis davridagi (yoki rejalashtirilgan) miqdoriy omil orasidagi
farqni bazis davridagi (yoki rejadagi) sifatiy omilga ko'paytiriladi.
Masalan, ish haqi fondining o'zgarishiga xodimlar soni o'zgarishining ta'sirini aniqlashni misol qilib ko'rsatish mumkin:
𝐓𝟏 − 𝐓𝟎 𝐏𝟎 = ±∆𝐓
Bunda, T1,T0 - hisobot va bazis yillaridagi xodimlar soni;
P0 - bazis davridagi (yoki rejadagi) 1 xodimning o'rtacha ish haqisi.
Natijaning o'zgarishiga sifatiy omilning ta'sirini aniqlash uchun hisobot yilidagi
Natijaning o'zgarishiga sifatiy omilning ta'sirini aniqlash uchun hisobot yilidagi
sifatiy omil bilan bazis davridagi sifatiy omil orasidagi farqni hisobot davridagi
miqdoriy omilga ko'paytiriladi.
Masalan, ish haqi fondining o'zgarishiga o'rtacha ish
haqi darajasi o'zgarishining ta'sirini aniqlashni ko'rsatish mumkin: 𝐏𝟏 − 𝐏𝟎 𝐓𝟏 = ±∆𝐏
Bunda- P1 -hisobot yilidagi bir xodimning o'rtacha ish haqi

Xulosa
Ushbu mavzuni o`rganish natijasida talabalar ushbu mavzuni o`rganish natijasida iqtisodiy tahlilning uslubiyatini, usulini va uning o`ziga xos hususiyatlarini, O’quv adabiyotlarida iqtisodchi olim tomonidan iqtisodiy tahlilning mеtodi xususida bеrilgan ta'riflarni hamda korxonalar faoliyatini ifodolovchi pirovard natija va uning o`zgarishiga ta'sir qiluvchchi omillarni hisoblashda iqtisodiy tahlilning an'anaviy va iqtisodiy-matеmatik usullarni qo`llashni bilishlari kеrak.