Iqtisodiy ta`limotlar tarixi

Sanoatlashtirishning kelib chiqishi

Sanoatlashtirish 18-asrning 60-yillaridan dastlab Buyuk Britaniyada boshlandi. Bu mamlakatda 17-asrda yuz bergan burjua inqilobi yangi jamiyat rivoji uchun keng yoʻl ochdi. Angliyaning keng mustamlakachilik tizimi ham Sanoat toʻntarishiga katta taʼsir koʻrsatdi, mustamlaka boyliklari sanoatga yo’naltirildi. Industriallashtirish barcha mamlakatlarda yengil sanoatda boshlanib, ogʻir sanoatning shakllanishi bilan yakunlangan. Angliyada ham dastlab yigiruv, keyinroq toʻquv mashinasi ixtiro qilindi va ip-gazlama korxonalarida qoʻllanildi va sanoat rivojida mashinalar davrini boshlab berdi. Mashinalar soni oʻsishi metallga boʻlgan talabni keskin oshirdi. Metallurgiyada yangi usulda choʻyan va poʻlat olish rivojlandi (domna pechlari). Mashinalarning katta ish tezligi yangi energiya manbaini talab etdi (avvalgi energiya qoʻl, oyoq kuchi, oqar suvlar). 1780— 1820-yillarda toʻqimachilik sanoati hajmi 16 martadan ortiq oʻsdi. Toʻqimachilik sanoatida boshlangan bu oʻzgarishlar jun, kanop, ipak sanoatiga ham oʻtdi. Bugʻ mashinasining ixtiro qilinishi sanoat energetikasida burilish nuqtasi boʻldi. Sanoat rivoji, bozor aloqalarining yanada kengayishi transport vositalarini takomillashtirishni talab etdi. 1811-yilda bugʻ dvigateliga asoslangan eng arzon va qulay paroxod transporti ishga tushdi, 1814-yil J. Stefenson parovozni ixtiro qildi. 1825-yildan temir yoʻllar ishlay boshladi.

"Sanoat inqilobi" atamasi 1799-yil iyul oyida Fransiya elchisi Lui-Giyom Otto tomonidan Fransiyaning sanoatlashtirish poygasiga kirganligini e'lon qilganida birinchi qayd etilgan. Raymond Uilyams o'zining 1976-yilda chop etilgan "Kalit so'zlar: Madaniyat va jamiyat lug'ati" kitobida "Sanoat" ga kirishda shunday deydi: "Katta sanoat o'zgarishiga asoslangan yangi ijtimoiy tuzum g'oyasi 1811-1818 yillar oralig'ida Sauti va Ouenda aniq edi va 1790-yillarning boshlarida Bleyk va 19-asrning boshida Wordsvort kabi yashirin edi. Texnologik o'zgarishlarga nisbatan qo'llaniladigan "Sanoat inqilobi" atamasi 1830-yillarning oxiriga kelib, Jerom-Adolf Blankining 1837-yilda industrial inqilobiga ta'rifi kabi keng tarqalib bordi.
Fridrix Engels 1844-yilda "Angliyadagi ishchilar sinfining ahvoli" asarida "sanoat inqilobi, shunday inqilobki bir vaqtning o'zida butun fuqarolik jamiyatini o'zgartirgan inqilob" degandi. Biroq, Engels o'z kitobini 1840-yillarda yozgan bo'lsa-da, u 1800-yillarning oxirigacha ingliz tiliga tarjima qilinmadi va uning ifodasi shu vaqtgacha kundalik tilga kirmadi. Ushbu atamani ommalashtirish uchun 1881-yilgi ma'ruzalarida ushbu atama haqida batafsil ma'lumot berilgan Arnold Toynbi shuhrat qozongan bo’lishi mumkin.
Mendels, Pomeranz va Kridte kabi iqtisodiy tarixchilar va mualliflarning ta'kidlashicha, Yevropa, Islom dunyosi, Mug’ul Hindistoni va Xitoyning ayrim qismlarida proto-industriallashtirish sanoat inqilobiga olib kelgan ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratdi va shu tariqa katta tafovutni keltirib chiqardi.
Jon Klapham va Nikolas Krafts kabi ba'zi tarixchilar iqtisodiy va ijtimoiy o'zgarishlar asta-sekin sodir bo'ldi va inqilob atamasi noto'g'ri nom ekanligini ta'kidladilar. Bu hali ham ba'zi tarixchilar o'rtasida bahs mavzusi.
Sanoat inqilobining boshlanishi 18-asrning ikkinchi yarmidan boshlangan oz sonli innovatsiyalar bilan chambarchas bog'liq. 1830-yillarga kelib, muhim texnologiyalarda quyidagi yutuqlarga erishildi: