Iqtisodiy ta'limotlar

Iqtisodiy fanlarning o`zaro aloqadorligi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Manba: Новая экономическая теория (Политэкономия). Учебник М. Промоме-
дия.1995, стр. 30 
Ayniqsa hozirgi davrda iqtisodiyot har bir inson hayotiga jo`shqinlik 
bilan kirib bormoqda va odamlar iqtisodiyot to`g`risida imkoni boricha ko`proq 
bilishga intilmoqdalar. Xo`sh, ummon kabi keng iqtisodiyot fanini o`rganishda 
nimadan boshlamoq kerak, degan savol tug`ilishi tabiiy. 
Bizningcha, bu ishni, shifokor davolanuvchini tuzatishni uning kasallik 
tarixidan boshlagani kabi, tarixdan boshlash zarur. Albatta, bugungi va ertangi 
kun muammolarini to`la hal etishda o`tgan asr iqtisodchilaridan barcha 
savollarga tayyor javob topish qiyinligi aniq, ammo, o`tgan donishmandlarning 
Aniq-iqtisodiy fanlar, tar-
moqlar iqtisodiyot, korxon-
alar iqtisodiyoti, mamla-
katlar iqtisodiyoti va 
boshqalar 
UMUMIY 
IQTISODIY 
NAZARIYA 
Informatsion-tahliliy fanlar, 
iqtisodiy-matematik usullar, 
statistika xo`jalik faoliyati 
tahlili 
Maxsus iqtisodiy shakl va 
tashkilotlar iqtisodiyoti; 
moliya; kredit; marketing; 
tabiatdan foydalanish iqti-
sodiyoti va boshqalar 
Tarixiy iqtisodiy fanlar, 
iqtisodiy ta’limotlar tarixi, 
iqtisodiyot tarixi 

---

4 
fikr-mulohazalari hozirgi va kelajak to`g`risida to`g`ri xulosa chiqarish uchun 
yaxshi imkoniyat beradi. Aniqrog`i, velosipedni qayta kashf qilishga hojat 
qolmaydi, tarixiy tajriba shunisi bilan ham qimmatlidir. 
Ammo, shunday bo`ldiki, oxirgi 25-30 yil davomida bu fanlarga kam 
e'tibor berildi, hatto "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" qatag`onga uchradi, faqat 
mustaqillik yillari bu fanni oliy o`quv yurtlarida qaytadan o`qitish boshlandi. 
Bu o`z-o`zidan bo`lgani yo`q, albatta. 
Sovetlar tuzumi davrida ko`pgina fanlar, shu jumladan, iqtisodiyot fani 
sinfiylik, partiyaviylik mafkurasi asosida o`rganildi, marksizm-leninizm 
g`oyalari birdan-bir to`g`ri ta'limot deb qabul qilindi va barcha masalalar 
yechilgan, tarixga, uzoq o`tmishga hech qanday hojat yo`q, degan umumiy 
qayfiyat yuzaga keldi. Sotsialistik va kommunistik jamiyat qurishda 
dasturilamal bo`lgan mafkuraga muqobil bo`lgan barcha fikrlar tanqidga 
uchradi; asosiy e'tibor markscha-lenincha iqtisodiy ta'limotni o`rganishga, 
kapitalizm, bozor munosabatlarining kelajagi yo`qligini zo`rma-zo`raki 
"isbotlash"ga qaratildi. 
Ammo, bu yo`l tarix sinovidan o`tmadi. Iqtisodiyotda sinfiy, 
mafkuraviy tamoyillar ertaklardagi qum saroylari kabi vayron bo`la boshladi. 
Tabiatning yomon ob-havosi bo`lmaganidek, tarix ham bo`lib o`tgan yaxshi 
yoki yomon voqealar uchun hech kim oldida tavba-tazarru qilmaydi. 
Hozirgi davr olimlari avvalgi mualliflardan ko`ra ko`proq biladilar, bu 
obyektiv jarayon, ammo shunisi ham ayni haqiqatki, biz ular tufayli ham shu 
narsalarni bilamiz. 
Yana shuni ham alohida ta'kidlab o`tish kerakki, sobiq SSSR davrida 
qaysi fanni o`qish, qanday dastur v` darslik asosida o`qitish "markaz"ning to`la 
ixtiyorida bo`lgan. Tarjima qilish ham shu yo`sinda olib borilgan. Oxir-oqibat 
o`zbek tilida biror jiddiy asar yaratishga yo`l berilmagan. Ayniqsa, Sharq, 
xususan O`rta osiyolik olimlar, donishmandlar va allomalarning iqtisodiyot va 
boshqa fanlarga qo`shgan hissasi doimo kamsitib kelingan. 
Mustaqil taraqqiyot yo`liga o`tgan o`zbekistonlik olimlar oldida, 
ko`pgina fanlar kabi, iqtisodiyot fani borasida ham katta ishlarni amalga 
oshirish vazifasi turibdi. Yangi dastur, o`quv qo`llanma va darsliklar yaratish 
eng muhimdir. Iqtisodiyot insoniyat tarixi kabi qadimiydir. Iqtisodiyotga oid 
fikr, g`oya, qarash, nazariya va ta'limotlar ham ko`p ming yillik tarixga ega. 
Lekin ularning asosiy qismi yozuv paydo bo`lganidan so`ng, yozma 
manbalardan bizgacha yetib kelgan. Bu manbalar, ulardagi g`oyalar avvalo 
insoniyatning muqaddas mulkidir, uni topish, o`rganish va kelajak uchun 
saqlash savobli bo`lsa, ulardagi nodir fikrlarni hayotga tatbiq etish ham nazariy, 
ham amaliy ahamiy`t kasb etadi, katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. 
Iqtisodiyot baynalmilal xodisa bo`lib, uning oldida turgan vazifalar 
barcha xalqlar va mamlakatlar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida 

---

5 
turlicha natijalarga erishganlar. Hozirgi davrda ham bozor iqtisodiyotining 
prinsiplari 
hamma 
uchun 
bir 
xil 
bo`lishiga 
qaramasdan 
natijalar 
turlichadir.XVIII asr oxirida klassik iqtisodiy maktab vakillari Adam Smit va 
David Rikardo obyektiv, ya'ni inson xohishiga bog`liq bo`lmagan, ammo, ular 
tomonidan o`rganilishi mumkin bo`lgan qonunlar asosida amal qiluvchi xo`jalik 
tizimi to`g`risidagi ta'limotni yaratdilar. Ularning fikricha, davlatning iqtisodiy 
siyosati bu qonunlarga xilof bo`lmay, aksincha, bu qonunlarga suyanishi kerak, 
ana shunda iqtisodiyot ravnaq topadi va aksincha. Demak, bu qonun va 
qonuniyatlarni bilish, ulardan amaliyotda to`g`ri foydalanish hayot talabi bo`lib 
bormoqda. 
Uzoq 
o`tmishdagi 
ko`pgina 
o`gitlar, 
hayotiy 
tajribalar, 
allomalarning fikri va g`oyalari hozirgi kunda asqotmoqda, ularni o`rganish va 
eng muhimi hayotga tadbiq etish zarur. 
Iqtisodiy ta'limotlar tarixi deyarli to`rt ming yillik rivoji davomida bir 
qancha bosqichlarni bosib o`tdi. Ularning turli yo`nalishlari va maktablari 
mavjud (1-chizmaga qarang). 
Hozirgi davrda O`zbekiston Respublikasidagi 60 dan ortiq oliy o`quv 
yurtlarining ko`pchiligida, iqtisodiyot universiteti, in-stituti, ayrim fakul'tet va 
guruhlarida "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" iqtisodiy zarur fan sifatida 
o`qitilmoqda. Ayrim akademiya, kollej, iqtisodiy yo`nalishdagi litsey, o`rta 
maktablarda "Iqtisodiyot tarixi" va "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" ham maxsus fan 
sifatida o`qitilmoqda. Ammo bu fanlarni o`qish va o`qitish bilan bog`liq 
bo`lgan uslubiy ishlar aslini olganda bir kafedrada olib borilmoqda. 
1963 yili, Toshkent Xalq xo`jaligi instituti, hozirgi iqtisodiyot 
universitetida taniqli iqtisodchi olim SAIDAHMAD G’ULOMOVICH 
G’ULOMOV (1910-1994) tashabbusi bilan tashkil etilgan, hozircha 
O`zbekistondagi, hatto Markaziy Osiyodagi yagona "Iqtisodiy tarix" kafedrasi 
professor-o`qituvchilari tomonidan baholi qudrat dastur, o`quv qo`llanmalari va 
boshqa materiallar tayyorlanmoqda va nashr etilgan. Kafedra rasman bo`lmasa 
ham amalda uslubiy markazga aylangan. Ammo yaratilgan materiallar sifatini 
jahon andozalari darajasiga ko`tarish vazifasi turibdi.
1992 yili kam tirajda chop etilgan ma'ruzalar matni, 1997 yili chiqqan 
o`quv qo`llanma allaqachon tarqalib, yangi darslik yaratish zarur bo`lib qoldi. 
Avvalgi o`quv qo`llanmamiz 1997 yilda nashr etilgan bo`lib, ma'lum 
ma'noda davr sinovidan o`tdi. Bu fanni o`qitish, o`rganish, o`quv-uslubiy 
materiallar yaratish davomida qo`llanmani yanada takomillashtirish bo`yicha 
takliflar va mulohazalar bildirildi. Shulardan biri, Markaziy Osiyo 
mutafakkirlarining iqtisodiy g`oyalarini ancha kengaytirish ahamiyatlidir. 
Shunisi diqqatga sazovorki, keyingi paytda bu sohada ancha ishlar qilindi. 
Taniqli 
iqtisodchilar 
i.f.d., 
professorlar 
O`.Sobirov, 
Q.Yo`ldoshev, 
N.Yo`ldoshev, A.Razzoqovlar tomonidan mamlakatimiz hududida yashab ijod 

---

6 
etgan donishmandlarning iqtisodiy merosi to`g`risida bir qancha ilmiy 
maqolalar va o`quv qo`llanma chop etildi.