Iqtisodiy ta'limotlar

13.3. Tarixiy maktab (V.Rosher, K.Knis va B.Gildebrand) 
F.List tarixiy maktab o`tmishdoshi (salafi) bo`ldi. Shu maktabning o`zi 
XIX asrning 40-yillarida vujudga keldi. Uning namoyandalari siyosiy 
iqtisodning yagona nazariyasi bo`lishi ehtimolining o`zini rad etdilar. Ular 

---

246 
barcha kapitalistik mamlakatlar uchun umumiy bo`lgan obyektiv iqtisodiy 
qonunlarni pisand qilmadilar. Tarixiy maktab abstrakt usulini rad qilib, uni 
oshkora empirizm (amaliy hayotga moyillik) bilan almashtirdilar. Iqtisodiy 
subyektivizm bu maktabning o`ziga xos xususiyatidir. 
Tarixiy maktab usulining mana shu hamma xususiyatlari shu bilan 
izohlanadiki, bu maktab namoyandalari hatto vulgar - madhiyabozlik 
nusxasidagi siyosiy iqtisodning ham nazariy asoslarini tugatish uchun jon-
jahdlari bilan kurashdilar. Bu maktab nazariyotchilariga F.List ta'limoti kuchli 
ta'sir o`tkazdi. Biz buni quyidagi holatlarda sezishimiz mumkin: 
1. Tarixiy maktab vakillari siyosiy iqtisodni xo`jalik rivojlanishining 
umumiy qonunlarini o`rganadigan fan deb emas, balki davlatning yetakchilik 
rolini e'tirof etgan milliy xo`jalik haqidagi fan deb hisobladilar; 
2. Ular klassik maktabga va unga ergashuvchilarga tanqidiy 
yondashdilar, abstraksiya usuliga qarshi chiqdilar; 
3. Ular mamlakat iqtisodiy rivojlanishini bosqichma-bosqich olib borish 
konsepsiyasiga asoslandilar. 
Lekin tarixiy maktab vakillari Listdan ilgarilab borib, siyosiy iqtisodda 
alohida tarixiy usulni yaratdilar. Tarixiy maktabning g`oyalari tobora tushunarli 
bo`lib boradi, chunki bu iqtisodiy ta'limotlarning negizlari Angliyadagi 
rikardochilar va Fransiyadagi Sey maktabi qarashlariga yaqin turadi. 
Shuningdek ular iqtisodiy fan markazida ma'naviy va psixik murakkab, milliy 
va tarixiy xususiyatli konkret kishi bo`lishini istar edilar. Shu asosda iqtisodiy 
fanning asosiy yo`nalishini tarix, etika, huquq, psixologiya va etnografiya 
fanlariga almashtiradilar, ya'ni jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining obyektiv 
qonunlarini bilishni rad etadilar. 
Iqtisodiy ta'limotlar tarixi fanida tarixiy maktabni uch taniqli olimlar: 
Rosher, Knis va Gildebrandlarnng ijodi bilan bog`lab o`rganilsa-da, bu 
yo`nalishda yana boshqa ko`pgina olimlar ham ish olib borganliklarini 
aytishimiz zarurdir. Shunday bo`lsa ham, bu professorlar tarixiy maktabning 
asosiy namoyandalari bo`lib, iqtisodiy nazariyaga katta hissa qo`shdilar. 
Gettingem va Leypsig dorilfununlarining professori Vilgelm Georg 
Fridrix Rosher (1817-1894) Germaniyadagi tarixiy maktabning asoschisi 
hisoblanadi. 1843 yilda u "Tarixiy usul nuqtayi nazaridan siyosiy iqtisod 
kursining 
qisqa 
asoslari" 
kitobini 
chiqardi. 
Iqtisodiy 
qonunlarning 
obyektivligini rad qilish bu ta'limotning o`zagidir. V.Rosher ijtimoiy 
iqtisodiyotning umumiy qonuniyati yo`q, balki faqat iqtisodiy omillar 
taraqqiyotininggina qonunlari bor, deb da'vo qilgan edi. Siyosiy iqtisod millat 
oldida burch tuyg`usiga ega bo`lgan ma'naviy fandir. V.Rosher siyosiy iqtisod 
predmetini ta'riflashda Listning sistemasini to`la-to`kis qabul qilib olib, jamiyat 
asta-sekin rivojlanadi deb hisobladi va sinfiy kurash mavjudligini inkor etdi. 

---

247 
Rosher urushning madhiyachisi edi, u urushni tabiiy holat deb hisobladi va 
Germaniyani mustamlakalar va ta'sir doiralarini bosib olishga chaqirdi. 
Rosher tarixiy fiziologik deb ataladigan usulni ishlab chiqdi. Bu usul 
kapitalizm taraqqiyotining prusscha yo`lini, unga xos bo`lgan feodal sarqitlarni 
(dehqonlarning yer egalariga bo`ysunishi, xunarmandlarning uyushmalariga va 
tabaqalariga xos cheklashlarini) tarixan oqlashdan va ko`klarga ko`tarib 
maqtashdan, faktlarni to`plashdan va shu faktlarni tarixiy o`xshashliklar asosida 
izohlashdan iborat. 
O`zining nazariy qoidalarida Rosher qiymatni iste'mol qiymatidan 
(foydalilikdan) iborat deb bildi, kapital deganda unumli iste'mol uchun 
mo`ljallangan har qanday mehnatni tushundi. J.V.Seyning ishlab chiqarishning 
uch omili nazariyasini V.Rosher tarixiy usul pozitsiyalarida turib talqin etdi. 
Foydani kapitalistlar mehnatining natijasi deb e'lon qilib, daromadlarni 
taqsimlashda uyg`unlik hukmronlik qiladi, tenglik esa iqtisodiy taraqqiyot omili 
bo`lib xizmat qiladi deb hisobladi. Iqtisodiy kategoriyalarni talqin etishda 
Rosher aslida odamlarning buyumga bo`lgan munosabatini ko`rdi. Garchi u 
klassik maktab qoidalarini o`zgartirgan bo`lsa ham, ammo rasman hali bu 
maktabning merosi bilan aloqani uza olmagan edi. Uning izdoshlari va 
maslakdoshlari undan ilgarilab ketishdi. 
Tarixiy maktab g`oyalarini Karl Knis (1821-1892) jon-jahdi bilan 
o`rgandi. 1853 yilda uning "Tarixiy usul nuqtayi nazaridan siyosiy iqtisod" 
kitobi bosilib chiqdi. Bu kitobda u mazkur maktabning qarashlarini himoya 
etish va muntazamlashtirishga harakat qildi. K.Knis alohida iqtisodiy qonunlar 
yo`q, faqat doimo va hamma joyda amal qiladigan tabiiy qonunlar bor deb 
da'vo qildi. Shunga asoslanib u xususiy mulkchilik va kapitalizmning abadiyligi 
to`g`risida xulosa chiqardi. 
Knis siyosiy iqtisodni tarixiy usul pozitsiyalarida turib tez qayta qurish 
mumkinligini asoslamoqchi bo`ldi. Uning fikricha, siyosiy iqtisod faqat 
iqtisodiy xodisalarni tasvirlab berishi mumkin, u nazariy umumlashmalarni 
berishga qodir emas. Knis iqtisodiy xodisalarni bilib olish xodisalari deb 
statistika va tarixiy bayonni tan oldi. U iqtisodiy siyosatga katta ahamiyat berdi. 
Bu siyosatni amalga oshirish uchun turli xalqlarning iqtisodiy turmushiga oid 
kuzatuvlardan olingan aniq-ravshan shart-sharoitlarni bilish zarurligini uqtirdi. 
Knis millat turmushining iqtisodiy sharoitlari uchun individ (shaxs), jamiyat va 
davlatning mas'uliyatini eklektik (qorishma) tarzda birlashtirmoqchi bo`ldi, 
pulni talqin etishda metallchilar konsepsiyasi pozitsiyasida qoldi. 
1848 yilda Bruno Gildebrand (1812-1878) "Hozirgi zamon va 
kelajakning siyosiy iqtisodi" kitobini e'lon qildi. Bu kitobda u F.Engelsning 
"Angliyada ishchilar sinfining ahvoli" asariga qarshi chiqdi. B.Gildebrand 
kapitalizm ishchilar sinfining ahvolini yaxshilaydi va bu tuzumga qarshi 
kurashdan ma'no yo`q, deb hisoblaydi. B.Gil'debrand iqtisodiy xodisalarni 

---

248 
tadqiq qilishning o`z tarixiy usulini ilgari surdi, bu usul jamiyat tizimining 
iqtisodiy qonunlarini tahlil etishga statistika va tarixiy ma'lumotlarni yuzaki 
tarzda to`plashni qarama-qarshi qo`ydi. U qiymatni foydalilikdan iborat deb 
bildi va xususiy mulkchilikning himoyachisi bo`lib maydonga chiqdi. Xususiy 
mulkchilikni har qanday ta'na qilishni tarixiy qonuniyatlarni halokatli ravishda 
buzish deb ta'rifladi. 
B.Gildebrand taklif etgan insoniyat taraqqiyotining sistemasi natura, pul 
va kredit xo`jaligini o`z ichiga oladi. U ayirboshlash konsepsiyasiga asoslanib 
ish tutadi va ishlab chiqarish vositalarining bu xarakterini tan olmaydi, holbuki 
uning xarakteri iqtisodiy formatsiyaning ijtimoiy tabiatini va jamiyatning sinfiy 
tuzilishini xizmatini tashkil qildi. 1861 yilda B.Gil'debrand Germaniyaga 
qaytib, hayotining oxirigacha Yen universitetida faoliyat ko`rsatdi. U o`z 
asarlarining maqsadi qilib millat xo`jalik rivojlanishi qonunlarini o`rganishga 
e'tiborni qaratdi, turli xalqlar iqtisodiy tarixini o`rganishda taqqoslash usulini 
qo`llash zarurligini ko`rsatdi.