Iqtisodiy ta'limotlar

2.3. O`rta asr utopiyalari 
Kapitalistik munosabatlarning shakllanish davrini manufaktura ishlab 
chiqarishi va dastlabki kapital jamg`arilishi bilan bog`lash mumkin, bu davr 
XIV-XV asrlarni o`z ichiga oladi, ya'ni yer egaligi susayishi bilan bog`liq. 
Kapitalistik munosabatlarning shakllanishi dastlabki kapitalning 
jamg`arilishi jarayoni bilan bog`liq. Adam Smitning fikricha, ko`p sonli ishlab 
chiqarish tarmoqlarining o`zaro bog`lanish yo`li bilan rivojida mehnat 
unumdorligi o`sishining sharti dastlabki kapital jamg`arilishidir. Bu jarayon 
obyektiv, oddiy bir voqea sifatida ta'riflanadi. To`g`ri, bu jarayon real tarixiy 
voqeadir, ammo u amalda beshafqat sinfiy kurash, aholining bir qismini 
iqtisodiy va ijtimoiy ezish, zo`rlik va aldov bilan bog`liq bo`ldi. Bu jarayon 
davomida obyektiv tarixiy qonuniyat o`ziga yo`l ochdi, natijada ishlab chiqarish 
nisbatan o`sdi, sanoat va savdo shaharlari ko`paydi, fan va texnika rivoj topdi. 
Bu uyg`onish davri bo`lib, ming yillik turg`unlikdan so`ng iqtisodiyot 
madaniyat va san'atning ravnaqiga olib keldi. 
Eski 
feodal 
munosabatlar 
yemirilib, 
yangi 
burjua-kapitalistik 
munosabatlar tug`ila boshladi, bu esa osonlik bilan bo`lmadi. Ayniqsa, 
dehqonlarning o`z yerlaridan siqib chiqarilishi, mustamlakachilik, iqtisodiy 
ekspansiya, urushlar oddiy xalqqa katta ofat keltirdi. Oqibatda kapitalizmning 

---

41 
shakllanishi bilan uni tanqid qilish ham boshlanadi, buni ilk sotsial-utopistlar 
Tomas Mor (1478-1535) va Tommazo Kampanella (1568-1639) amalga 
oshirdi. 
Ideal (fozil) jamiyat to`g`risidagi avvalgi g`oyalar dastlabki sotsialistik 
konsepsiyalar bilan davom ettiriladi. 
T. Mor "Utopiya" (lot. yo`q joy) (1516) 
asarida Angliyada dastlabki kapitalning jamg`arilishi 
jarayonida dehqonlarning ommaviy qashshoqlanishi 
jarayonini aks ettirgan. T.Mor gumanist, davlat arbobi 
va yozuvchi bo`lgan (1529-32 yillarda Angliya 
kansleri). U Uyg`onish davrining atoqli arbobi Erazm 
Rotterdamskiyning do`sti edi. Katolik bo`lgan. qirolni 
ingliz cherkovining Oliy boshlig`i deb qasamyod 
qilmaganligi uchun T.Mor davlat xoini sifatida 
hisoblanib, qatl etilgan. Katolik cherkovi tomonidan 
muqaddaslashtirilgan (1535). U "qo`ylar odamlarni yeb qo`ydi" iborasining 
muallifidir. Shu davrda dehqonlarni cheklash, ya'ni yerdan siqib chiqarish 
siyosati amalga oshirildi. Bu jarayon manufaktura, keyinroq esa fabrika rivoji 
bilan bog`liq edi. Mato to`qish, jun, ayniqsa qo`y juniga bo`lgan ehtiyojni 
oshirib yubordi. Dastlab botqoq, chakalakzor yerlar o`rab olindi va qo`y boqish 
uchun yaylovga aylantirildi, keyinchalik dehqonchilik qilinayotgan yerlar ham 
tortib olinib, dehqonlar - yomenlar sinf sifatida tugatildi. Ular yerdan mahrum 
qilindi va ko`chaga haydaldi. Bu o`ziga xos agrar inqilob - sanoat to`ntarilishi 
uchun sabab bo`ldi, lekin millionlab aholi qashshoqlikka mahkum etildi. Shu 
voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rgan T.Mor qayerdaki xususiy mulk hukmron 
bo`lsa, asosiy boylik bir quchoq odamlar qo`liga to`planadi, degan xulosaga 
keldi. Yana sotsial ofatning asosi puldir, degan edi u. Xayoliy "utopiya" 
mamlakatida ijtimoiy mulkchilik (xususiy mulk bo`lmagan), umumiy mehnat 
bo`lgan, qishloq va shahar o`rtasidagi tafovut yo`q edi, ishlab chiqarish tartibga 
solingan, ish kuni olti soat bilan cheklangan, pul yo`q 
qilingan, taqsimot tekis va bosqinchilik urushlari yo`q 
edi. T.Mor shunday jamiyatni qurish mumkin deb 
o`ylagan. 
Neapol 
(Italiya) 
mehnatkashlarining 
qashshoqligini ko`rgan. U o`zining "Oftob shahri" 
(1602 y. yozilgan, 1623 yilda chop etilgan) kitobida 
zolimlarning shohona hayotini tanqid qiladi, u ham 
T.Mor kabi, bu tengsizlikning asosiy sababi xususiy 
mulkchilik, deydi. U kelajak jamiyat to`g`risidagi o`z 
tasavvurini ham beradi, ular T.Morga o`xshash: 
ijtimoiy mulkchilik mavjud, hammaning mehnat qilishi