Iqtisodiy ta'limotlar

2.2. G’arbiy Yevropadagi iqtisodiy g`oyalarga qisqacha tasnif 
G’arbiy Yevropada feodalizm jamiyati uch bosqichni bosib o`tdi: ilk 
feodalizm (V-X asrlar), rivojlangan feodalizm (X-XV asrlar) va feodalizmning 
yemirilish davri (XVI-XVIII asrlar). 
Dastlabki davrda dehqonchilik xo`jalikning asosi edi, aholi o`rtasida 
keskin tabaqalanish ham mavjud emas edi. Yuzaga kelgan buyuk Frank 
davlatida ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilib, feodalizm munosabatlari shakllanishi 
(quldorlik formatsiya shaklida tarkib topmadi - "Sali haqiqati", 481-614) 
qonunlar to`plamida aks etgan. Bunda eski jamoa munosabatlari himoya 
qilinadi (umumiy mulkchilik), ammo ayrim xo`jaliklarning mustaqilligi ham, 
xususiy mulkchilik ham qo`llab-quvvatlanadi, sinfiy ajralish asta-sekin 
namoyon bo`la boshlaydi. Olimlar feodalizmdan oldingi Frank kishlog`ining 
o`ziga xos bo`lganligini qayd qilib, erkin Frank dehqoni Rim koloni (qul) bilan 
yangi 
krepostnoy 
o`rtasidagi 
figura 
ekanligini, 
ya'ni 
krepostnoylik 
munosabatlari endigina shakllana boshlaganligini qayd etgan edi. "Sali 
haqiqati" sinfiy differensiatsiyani ko`rsatdi. 
Natural xo`jalik va dehqonlarning krepostnoylik ekspluatatsiyasiga oid 
dastlabki "Villalar to`g`risidagi kapitulyariy" pomest'elar to`g`risidagi qonun 
bo`lib (IX asr boshi), unda feodal yer egaligi va krepostnoylik himoya etiladi. 
Unda endi jamoa, jamoa mulki to`g`risida gap yo`q. Bu hujjatda votchinaning 
yagona egasi va votchina aholisining majburiyatlari to`g`risida gapiriladi. 
Natural xo`jalikka asoslanganligi tufayli obrokning mahsulot shaklida 
to`lanishi, zahira ham natura shaklida bo`lishi, turli kasbdagi hunarmandlar 
kerakligi gapiriladi. Sotuvchi faqat ortiqcha mahsulotni chiqarish, ya'ni 
realizatsiya qilishi kerak edi. Demak, o`z-o`zini ta'minlash birinchi o`ringa 
qo`yilgan. 
Krepostnoylikning yuzaga kelish masalasi ko`p olimlarni qiziqtiradi. 
Yerga monopoliya egaligi va dehqonlarni majbur qilish apparatining paydo 
bo`lishi hal qiluvchi rolni o`ynagan. Axir inson tug`ilgandan ozod bo`ladiku! 
Natural xo`jalik yetakchi bo`lsa ham, tovar ishlab chiqarish ham mavjud edi. 
Shaharlarda hunarmandchilik sexlari, savdo rastalari doimo ishlab turgan. 
Ishlab chiqarish almashuv va sotish uchun amalga oshirilgan. Sex nizomlarida 
ishlab chiqarishni uyushtirish, xalfa yollash, o`quvchilar olish tizimlari 
belgilangan edi. Master-usta bo`lish uchun ancha yuqori mulk tsenzi qo`yilgan. 
Umuman, uy hunarmandchiligiga nisbatan sex ancha ustunlikka ega edi, 
avvalo keng mehnat taqsimoti bo`lgan (bu ishning tez va sifatli bajarilishiga 
olib kelgan), raqobat bor edi. Bunda masalan, uy qurilsa, g`ishtni alohida sex 
ko`targan, suvoqchi, tom yopuvchi va hokazolar alohida ish yuritgan, ishning 
sifati nazorat qilingan (raqobat bor), agar ish sifatsiz bo`lsa, keyingi buyurtma 

---

38 
boshqa sexga berilgan (umuman, sanoat rivoji muhim uch bosqichni bosib 
o`tadi: uy hunarmandchiligi, sex-manufaktura, fabrika). 
Klassik o`rta asr davridagi iqtisodiy g`oyalar kanonik, ya'ni qonuniy 
doktrinalar asosida rivoj topdi. Bu sohada cherkov, ruhoniylar katta faoliyat 
ko`rsatdilar. XII asrning o`rtalarida boloniyalik monax-rohib Grotsian "Kanonik 
huquqlar to`plami"ni tuzdi, unda bir qancha iqtisodiy g`oyalar ham berilgan. 
Ular umumiy mulkchilikni ideal deb baholab (e'tibor bering, xususiy mulk 
emas), xususiy mulkchilik xudo tomonidan odamlarning gunohlari uchun vu-
judga keltirilgan, degan g`oyani ilgari surdilar. Boylar xayr-sadaqa berishga 
chaqiriladi. Xudoga ma'qul bo`lgan faoliyatlarga faqat dehqonchilik va 
hunarmandchilik kiritilib, sudxo`rlik, ayniqsa, foyda olish uchun savdo 
qoralanadi (Islom dinidagi g`oya bilan solishtiring). 
Kanonistlarning bosh iqtisodiy g`oyasi asosida xudo tomonidan 
belgilangan "adolatli baho" to`g`risidagi ta'limot yotadi. 
Italiyalik rohib Foma Akvinskiy (1225-1274) ta'limotida iqtisodiy 
g`oyalar ma'lum tartibga solingan. U o`zining asarlarida qullik va 
krepostnoylikni oqlaydi, bunda u Aristotel va muqaddas kitoblarga asoslanadi. 
U xudoni barcha boyliklar egasi deb e'lon qiladi, lekin xususiy mulkchilik ham 
himoya qilinadi, chunki bunda insonning o`z toifasi, tabaqasiga mos ravishda 
yashashiga imkoniyat yaratiladi. Davr taqozosiga mos (natural xo`jalik 
hukmron) ravishda davlat o`z-o`zini ta'minlash g`oyasini qo`llaydi, natura 
shaklidagi boylikka asosiy e'tiborni qaratadi, oltin va kumushlarni sun'iy boylik 
deb biladi. Mehnatsiz yaratilgan boylik (savdo, sudxo`rlik) harom deb 
hisoblangan. 
Asosiy va xudo tomonidan belgilangan bu narsa "adolatli baho" 
masalasi edi. Kanonistlar amalda bahoni mehnat sarflarining yig`indisidan 
iborat deb tan olganlar. Agar proporsional tenglik saqlanmasa jamiyat 
yemirilishi mumkin, degan to`g`ri xulosa chiqariladi. Savdo foydasi va foiz 
olish "adolatli baho" bo`yicha almashuvni buzadi, shu sababdan yirik savdo va 
sudxo`rlikni taqiqlash talab etiladi. Foma Akvinskiy "adolatli baho" masalasini 
foydalar, to`g`rirog`i naf, manfaatlar tengligi asosida hal etdi va uni subektiv 
vaqt deb baholadi. U aytadiki, agar narsa biror odam foydasiga, lekin boshqa 
odam ziyoni hisobiga o`tsa, bu holda buyumni o`zining haqiqiy bahosidan 
yuqoriroq sotish huquqi paydo bo`ladi. Shu bilan birga bu buyum baribir 
haqiqiy egasidaligidan qimmatroq sotilmaydi, chunki qo`shimcha baho, shu 
buyumdan xoli bo`lgan ziyonni qoplaydi. F.Akvinskiy yuqori tabaqa aholisini 
mehnatkashlar manfaatini himoya qiluvchilar qilib ko`rsatadi. Shu sababli bu 
tabaqaga buyumlarni o`z haqiqiy bahosidan qimmatroq sotishga ruxsat beradi. 
Protsent (foiz)ni tavakkalchilik to`lovi yoki qarz oluvchiga beriladigan 
"beg`araz sovg`a" deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik mohiyatini 
bo`yab ko`rsatadi va renta yer egasiga o`z qo`l ostidagilarni boshqarishdagi 

---

39 
mehnati uchun to`lanadigan haq deb baholaydi. Bu bilan cherkov (yeri bor) va 
feodallarning manfaatlarini himoya qiladi. 
Bunday iqtisodiy g`oyalar Fransiyada (Nikola Orem), Angliyada (Djon 
Boll) ham vujudga keldi. Shuni alohida qayd etish zarurki, bu iqtisodiy 
qarashlar sinfiy xarakterga ega bo`lgan, yuqori ta-baqalarning faoliyatini 
ma'qullagan. Ikkinchi tomondan norozi dehqonlar harakati ham kuchaygan. 
Angliyada Uat Tayler (1381), Germaniyada Tomas Munser (1524-1525) 
rahbarligida dehqonlar qo`zg`oloni bo`lgan, ular krepostnoylikni, boshqa 
majburiyatlarni bekor qilishni talab etganlar. Shu davrda cherkov boyligi ham 
keskin oshgan. Tenglik to`g`risidagi g`oya buzilganligini ko`rgan xalqning bir 
qismi ruhoniylarning shohona hayot kechirayotganiga qarshi chiqdi. 
Shu davrda feodalizm yo`lidan borayotgan Rossiyada ham iqtisodiy 
g`oyalar vujudga keldi. IX asrda tashkil topgan qadimgi Rus davlati - Kiyev 
Rusida chop etilgan "Русская правда" qonunlar to`plamida dastlabki yozma 
fikrlar berilgan. Unda jamiyatning sinfiy differensiatsiyasi, yer egalari, 
savdogarlar manfaati himoya qilinadi, knyazlik manfaati uchun savdogarlar, 
sudxo`rlar, qarzdorlarni noo`rin sarf-harajatlardan tiyish zarurligi haqida 
gapiriladi. 
Ma'lumki, XII-XIV asrlarda Rossiyada feodal tarqoqlik ro`y berdi (13 
ga yaqin alohida knyazlik). Bu davrda cherkov yer egaligi atrofida diniy 
shaklda kurash bordi. XVI asrdan boshlab ijtimoiy-siyosiy kurash publitsistik 
tus oldi. O`shanday publitsistlardan biri Yermolay edi, monax - rohibligida 
Erazm nomini olgan. Yermolay Erazm o`z asarlarida dvoryanlikni himoya qildi 
va yirik savdo hamda sudxo`rlikka qarshi chiqdi. U boyarlarni boshqalar 
hisobiga doim bayramdagidek hayotini tanqid qildi, yerni esa faqat davlatga 
xizmat qilayotgan (ya'ni dvoryan) odamlarga berish kerak, degan to`g`ri 
g`oyani ilgari surdi (boyarlar markazlashgan davlatga bo`ysunishni istamagan 
va votchina egasi, tarqoqlikning asosiy sababchisi edilar). Haqiqatan ham Ivan 
Grozniy, hatto Petr I davrida ham votchinani (ya'ni boyarlarni) yo`q qilish 
uchun kurash bordi, oxir-oqibatda dvoryanlik va pomeshchiklik yutib chiqdi va 
Rossiya yagona davlatga aylandi. 
Yermolay Erazmning iqtisodiy qarashlarida dehqon mehnati boylik 
manbayi degan qoida yotadi. Shu sababli u davlatda dehqonlar toifasini birinchi 
o`ringa qo`yadi va ularning iqtisodiy ahvolini yaxshilash zarur deb hisoblaydi. 
Ammo, u dehqonlar ekspluatatsiyasining asosi pul majburiyatlarida deb bilgan, 
shu sababli bu majburiyatlar natural renta holida bo`lishi va hosilning beshdan 
bir qismi (20 foizi) bilan cheklash, yom (pochta) majburiyatlarini esa 
savdogarlar zimmasiga yuklashni taklif etdi. U mehnat unumdorligini oshirish 
to`g`risida qayg`ursada, tovar munosabatlari rivojiga qarshi bo`lgan, ya'ni o`zi 
o`ziga qarshi edi, chunki u erkin boy savdogarlar savdosi tarafdori edi. 

---

40 
Ye.Erazm natural majburiyatlarni cheklash sinfiy kurashga chek qo`yadi, degan 
noto`g`ri fikrda bo`lgan. 
XVI asrning o`rtalarida yaratilgan "Domostroy" asarida shahar-
liklarning faoliyatiga oid qonun-qoidalar majmuasi berilgan. Unda hokimiyat 
va cherkov, oila, xizmatkorlarga munosabat qoidalari keltiriladi. Ko`pgina 
maslahatlar ichida xo`jalik yuritish, savdo, soliq to`lash qoidalari bor. Asarda 
ruy bergan sotsial-iqtisodiy o`zgarishlar, boy shaharlik psixologiyasi o`z aksini 
topgan. 
Bozor bilan yaqin munosabat (savdo-sotiq)lar qatori, mahsu-lotlarni 
ko`plab zahira qilish (zapas) kerakligi (natural xo`jalik belgisi) uqtiriladi. Hunar 
va savdoni o`rganish, xo`jalikni boshqarish, mehnat va shaxsiy tashabbus 
rag`batlantiriladi. 
Rossiyada XVII-XVIII asrning boshlarida yirik o`zgarishlar ro`y berdi, 
kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari paydo bo`la boshladi. G’arbiy 
Yevropadagi merkantilistlardan (quyida ko`riladi) farqli ravishda rus 
iqtisodchilari muomala sohasiga kam e'tibor qiladilar, pul - boylik degan fikrga 
qo`shilmadilar. Ular mamlakat ichida tovar almashuvini kuchaytirish tarafdori 
edilar, tashqi savdoni esa asosan sanoat va qishloq xo`jaligini rivojlantirish 
quroli deb qaraganlar. Bu g`oyalar A.A.Ordin-Nashchokin (taxm. 1605-1680), 
Yu.Krijanich (1617-1683), I.T.Pososhkov (1652-1726) asarlarida bayon etilgan.