Iqtisodiy ta'limotlar

Asosiy tushuncha va iboralar 
 
J.S.Mill; ishlab chiqarish qonunlari va taqsimot qonunlari; minimum ish 
haqi va fiziologik minimum; Kurno, Tyunen; iqtisodiyot va matematik; 
talabning elastikligi. 
 
Nazorat va mulohaza uchun savollar 
1.J.Millning iqtisodiy qarashlari qanday? 
2.J.Mill ishlab chiqarish qonunlari bilan taqsimot qonunlarini qanday 
baholaydi? 
3.Minimum ish haqi va fiziologik minimum nima? 

---

198 
4.J.R.Mak-Kulloxning asosiy g`oyalariga tushuncha bering. 
5.Iqtisodiyotda matematik uslub kim tomonidan kiritildi? "Talabning 
elastikligi" nimani bildiradi? Baho va mahsulot miqdori o`rtasida qanday 
bog`lanish bor? 
6.Tyunenning iqtisodiy modelini izohlab bering. Samarali va samarasiz 
xo`jalik qanday aniqlanadi? 
7.Klassik maktab va hozirgi zamon. 

---

199 
UCHINCHI QISM 
KLASSIK MAKTABGA ALTERNATIV TA'LIMOTLAR 
“Holva degan bilan og`iz chuchimaydi”.
Maqol. 
11-BOB. KLASSIK IQTISODIY MAKTABGA MUXOLIF 
IQTISODIY FOYALARNING VUJUDGA KELISHI 
 
11.1. XIX asrning birinchi yarimida islohotchilik 
ilmiy konsepsiyalarining shakillanishi 
XVIII-XIX asr boshlaridagi sanoat to`ntarishi katta ijtimoiy-iqtisodiy 
o`zgarishlarga olib kelish bilan birga, A. Smit ta'limotini turlicha tanqid 
qiluvchi nazariy maktablarni shakillanishiga yetarli zamin tayyorladi. Bu 
nazariy maktablar umuman klassik iqtisodiy maktabga muxolif bo`lib uch 
asosiy yo`nalishda: iqtisodiy romantizm, xayoliy sotsiolizm, nemis tarixiy 
maktabi (ijtimoiy-tarixiy) yo`nalishida rivojlandi. Bularning asosiy vakillari 
klassik iqtisodiy maktabga qarshi chiqish bilan birga ulardan o`zgacha 
jamiyatning nisbatan ideal ijtimoiy-iqtisodiy tuzilish modelini taklif qildilar.
Darslikning shu va keyingi boblarida klassik iqtisodiy maktabga 
qarama-qarshi g`oyalarning ba'zilari bilan yaqindan tanishamiz. 
Kapitalistik rivojlanishdan orqada qolgan va mayda tovar ishlab 
chiqarish ustun bo`lgan sharoitda sanoat to`ntarishi davriga kirayotgan 
mamlakatlarda bu tuzumni tanqid qilib, unga mayda ishlab chiqaruvchilar 
manfaatini nisbatan bergan iqtisodchilarni paydo bo`lishi tabiiy bir hol edi. 
Mayda ishlab chiqaruvchilar nazaryotchilar klassik iqtisodiy maktabga ham, 
xayoliy-sotsialistlarga ham bab-barovar teng qarshi turuvchi iqtisodiy ta'limotni 
ilgari surishga intildilar. Ular kapitalistik jamiyatning mayda tovar ishlab 
chiqarishni saqib chiqarish yollanma mehnatni kengaytirish bilan bog`liq 
bo`lgan ko`pgina belgilarini tanqid qilib, xususiy mulkchilikni sohibkorlik 
erkinligini yoqlab chiqadilar. 
XIX asrning birinchi choragida iqtisodiy ta'limotlarda shuningdek, ilk 
bor ishchilar sinfining ahvoli asosiy muammo qilib ajratib ko`rsatila boshlandi. 
Chunki, aynan mana shu davrdan boshlab sanoat ishchilarga rasman shakllandi 
va ularga xos muammolar ko`zga tashlana boshlagan edi. 
Mayda ishlab chiqarish nazariyotchilari "iqtisodiy romantizm" ga xos 
islohotchilik harakatlarini targ`ib qilib, o`z rivojida bir necha bosqichni bosib 
o`tdi. Agar birinchi bosqichni vakili hali kapitalizmdan voz kechishni orzu 
qilgan, uni cheklab qo`yishga intilgan ishchilarning kullafatlari xususida 
astoydil ko`z yoshi qilgan bo`lsa, ikkinchi bosqich maktabi vakili esa 

---

200 
kapitalizmni isloh qilish loyihasini ilgari surib "kichik kapitalizm" ni saqlab 
qolish tarafdori edi. Lekin shuni alohida ta'kidlash zarurki, markscha-lenincha 
ta'limotdan farq qilib, ya'ni "inqilobga qarshi" deb atalgan yo`nalishdan yuz 
o`girib, 
"Iqtisodiy 
ta'limotlar 
tarixi" 
alohida 
yo`nalish 
hisoblangan 
islohotchilikka xos bu maktab vakillari ijodini, ta'limotlari o`rganish nithoyatda 
zarurdir. Chunki, ilmiy maktab vakillari o`z davrlarida klassik iqtisodiy maktab 
vakillarini tanqid qilib, xayoliy soialistlar g`oyalariga qarshi kurashdilar, 
marksizm ta'limoti ommalashuviga qarshilik qilishga urindilar.
Biz ushbu bobda mana shu maktabning asosiy vakillari S.Sismondi, 
P.Prudon, K.Rodbertusning iqtisodiy ta'limotlariga xos xususiyatlar ularning 
uslubiyati bilan yaqindan tanishamiz. Bu olimlar qoldirgan ilmiy meros ma'lum 
darajada uzoq davr davomida turli mamlakatlardagi iqtisodiy qarashlarning 
shakllanishiga katta ta'sir o`tkazib keldi.