Iqtisodiy ta'limotlar

13.4. Yangi tarixiy maktab va "ijtimoiy yo`nalish" 
XIX-asrning ikkinchi yarmida ham Germaniyada iqtisodiyot fani tarixiy 
usul asosida rivojlanmoqda edi. Nemis iqtisodchilari bundan avvalgi davrda 
iqtisodiy adabiyotda vujudga kelgan an'analarni davom ettirib, kuchaytirdilar. 
Ular Germaniya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o`ziga xosligini aks ettirib, 
feodalizm sarqitlarining uzoq vaqtdan beri saqlanib kelayotganligini keskin 
tanqid qildilar. Shu davr Germaniya iqtisodiy tadqiqotlarida Yangi tarixiy 
maktab yetakchi o`rinlardan birini egallar edi. Ushbu maktabning yetakchi 
olimlari, Gustav Shmoller (1838-1917) bo`lsa, Lun Brentano (1844-1931), 
Verner Zombart (1863-1941), Maks Veber (1864-1921) o`zlarining ijtimoiy 
yo`nalishlari bilan "Yangi tarixiy maktab" ning ilmiy ishlarini davom ettirdilar 
edilar. 
Berlin universiteti professori Gustav Shmoller 
o`zining "Xalq xo`jaligi to`g`risidagi umumiy ma'lumot 
asoslari" (1900-1904) nomli asosiy iqtisodiy asarida tarixiy 
maktabning 
asosiy 
vakillari 
V.Rosher 
va 
B.Gil'debrandning asosiy qoidalari va usullarini yanada 
rivojlantirdi. Bu iqtisodiy amaliyotdan uch xil faoliyat 
turini: xususiy xo`jalik, davlat xo`jaligi va diniy xo`jalikni 
alohida ajratib ko`rsatadi. Birinchisida xususiy manfaat, 
ikkinchisida jamiyat, ijtimoiy manfaat va uchinchisida 
xayr-ehson 
asosiy 
deb 
belgilanadi. 
Umuman, 
G.Shmollerning qarashlariga davlatning belgilovchilik, yetakchilik rolini 
ko`rsatish xosdir. G.Shmoller marksizmga qarshi kurashib, ijtimoiy va sinfiy 
G.Shmoller 

---

249 
muammolarni siyosiy iqtisoddan chiqarib tashlab, uni xalq xo`jaligi tarixi 
faniga aylantirishga urindi. U faktlarni va statistika manbalarini o`rganish, xalq 
xo`jaligidagi xodisalarni bayon etib berishni siyosiy iqtisodning bosh vazifasi 
deb hisoblaydi. 
G.Shmoller umuman xalq xo`jaligi o`zgarishsiz qolaveradi. degan fikrga 
asoslanib, uning ayrim bo`g`inlarida juz'iy o`zgarishlar bo`lishi haqidagina 
gapirish mumkin, deb hisoblaydi. Tadqiqotlarning qat'iyan rad etilayotgan 
abstrakt usuliga qarama-qarshi qo`yilgan empirizm (nazariy mashg`ulotlardan 
ko`ra amaliy faoliyatga ko`proq moyillik) olim va uning izdoshlariga xos 
xususiyat edi. 
G.Shmoller iqtisodiyotda odob-huquq omilini belgilovchi omil deb 
hisoblab, har bir xalqning hayot tarzi odob qoidalarida, xo`jalik huquqida 
o`zining asosiy ifodasini topadi, deb ta'kidlaydi. Yangi tarixiy maktab 
iqtisodchilari xo`jalik turmushida burjua-pomeshchik davlati hal qiluvchi rol 
o`ynaydi deb bilar edilar. Ular Germaniyada kuchli milliy davlat tashkil etilishi 
tarafdori edilar. 
Yangi tarixiy maktabning namoyandalari "Sinfiy inoqlik" g`oyalarini 
ishlab chiqib, targ`ib qildilar. G.Shmoller tomonidan tuzilgan "Ijtimoiy siyosat 
uyushmasi"nng faoliyati shu maqsadga xizmat qilar edi. Uning yetakchi 
nazariyotchilari universitet professorlari bo`lib, ularning dasturlari "kafedr-
sotsializm" (kafedradagi sotsializm) deb atalar edi. Ushbu dasturdagi 
boshlang`ich ta'limni majburiy kiritish, bolalar, o`smirlar va ayollar mehnatini 
davlat tomonidan tartibga solish, ishchilarni kasallik va baxtsiz xodisalardan 
sug`urta qilish, qarilik va mehnat layoqatlarini yo`qotgan chog`ida nafaqa 
to`lash kabi islohotchilik g`oyalari sotsial-demokratlar orasida ham keng 
yoyildi. 
Germaniyada Luno Brentano ham asosiy nazariyotchilardan hisoblanib, 
"Yangi tarixiy maktab" ning liberal qanotiga boshchilik qildi. O`zining "Klassik 
siyosiy iqtisod" (1888y.), "Tarixda ahloq-odob va xalq xo`jaligi"(1894y.) nomli 
asosiy asarlari bilan iqtisodiy fan taraqqiyotiga katta xissa qo`shdi. L.Brentano 
G.Shmoller kabi iqtisodiyotda ahloq va huquq omillari belgilovchi rol o`ynaydi 
deb hisoblab ishlab chiqarish va uning tabiiy va ijtimoiy jihatlariga e'tibor 
bermaydi. U ayriboshlash konsepsiyasining tarafdori bo`lib realizitsiya va 
ayriboshlash sharoitlarining o`zgarishi xo`jalik turmushida va ishlab chiqarish 
shakllarida belgilovchi ahamiyatga ega bo`ladi deb hisoblaydi. 
L.Brentano liberal kapitalistlarning manfaatlarini ifoda-lab, nemis 
ishchilar sifining inqilobiy-siyosiy chiqishlariga qarshi edi. U o`zining liberal 
"ijtimoiy inoqlik" deb nomlangan islohotlar dasturida ingliz tredyunionlari 
(kasaba uyushmalari) tajribalaridan keng foydalanishni taklif qiladi. Jumladan, 
kasaba uyushmalari fabrika qonunlari yordamida ishchilar o`rtaga tashlagan 
talablarni qondirishda foydalanish bilan birga uy joy qurilishi va matlubot 

---

250 
kooperatsiyalarida ham turli masalalarni hal etishda keng foydalanishlari zarur 
deb hisoblaydi. 
L.Brentano ham davlat sotsializmi g`oyalarini o`z holicha talqin qilib 
toboro keng tus olayotgan ishchilar harakatlarini ma'lum darajada jilovlashga 
harakat qilar edi.
Lekin Brentano timsolida Yangi tarixiy maktab o`zining yuksak 
cho`qqilariga ham hali yetgani yo`q edi. Uning ijtimoiy to`qnashuvlarning 
oldini olishga qaratilgan "sinfiy inoqlik" nazariyasi islohotchilik oqimidagi 
ijtimoiy maktablar, institutsionalizm yo`nalishi uchun aosiy manba rolini 
o`ynadi, xolos. 
G.Shmollerning shogirdi Verner Zombart ham Yangi tarixiy 
maktabning asosiy vakillaridan edi. Berlin universitetining professori Zombart 
o`zining K.Marksga yaqinligini ko`rsatish maqsadida "Hozirgi zamon 
kapitalizmi" kitobida "Meni Shmollerdan K.Marks ajratib turadi", deb yozgan 
edi. U K.Marksning olimligini uning revolutsionligidan ajratishga urinib, 
marksizm asoschisi ta'limotidagi mana shu ikki negizning bir-biriga zidligi 
to`g`risidagi fikrni ko`tarib chiqdi. Shuningdek, markscha siyosiy iqtisodning 
iqtisodiy kategoriyalarini haqiqiy mazmundan mahrum etib, o`z holicha 
ta'rifladi. Chunonchi, qiymatning mehnat nazariyasi "ishning g`oyasi" deb e'lon 
qilindi va fikran mantiqiy bir ishdan iborat deb ko`rsatildi. Zombart ishlab 
chiqarishning uch omili xususidagi nazariyaning tarafdori bo`lib (kapital, 
mehnat, yer), antagonistik ziddiyatlar va iqtisodiy inqirozlarning muqarrarligini 
inkor etdi. U o`z asarida ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar to`g`risidagi ta'limotni 
va ayniqsa proletariat diktaturasi nazariyasini inkor qildi. Marksizm 
nazariyasiga Zombart sotsial pluralizm (lotincha pluralis - ko`pfikrlilik) deb 
atalgan konsepsiyani qarama-qarshi qo`ydi. U jamiyatning taraqqiyoti 
sotsializm sari borayotgani yo`q, balki xo`jalikning ko`pgina eski va yangi 
shakllarini o`z ichiga oladigan murakkab iqtisodiy sistema sari boryapti, deb 
ko`rsatdi. So-sial pluralizm konsepsiyasi Zombartning fikricha, jamiyat haqiqiy 
taraqqiyotga mos ravishda kapitalizm hayotining mustahkamligi va uzoq davom 
etishini isbotlashi kerak edi. 
Zombartning iqtisodiy qarashlari bora-bora reaksion tus olib ketdi. I 
Jahon urushi yillarida u ochiqdan-ochiq militarizm va shovinizm tomonidan 
turib, Germaniya imperializmining mafkurachisiga aylandi. Uning asarlari esa 
nemis fashizmi mafkurasining shakllanishiga ko`maklashdi. Ayniqsa, "Nemis 
sotsializmi" (1934) kitobida Zombart gitlerizmni oshkora maktab yozdi, 
fashizmning inson zotiga nafratdan iborat doktrinasi barcha bandlari bilan 
birdam ekanligini bildirdi. Uning fashizmga yaqinligi Yangi tarixiy maktab 
vakillari orasida yagona jiddiy kamchilik edi. 

---

251 
Maks Veber har tomonlama ma'lumotli va 
ko`pqirrali olim edi. U falsafa, tarix, sotsiologiya va 
iqtisodiyot fanlarining rivojiga katta hissa qo`shdi. 
Uning ijodida tarixiy maktab o`zining eng yuqori 
pog`onasiga ko`tarildi. M.Veber hammadan ko`proq 
darajada noto`g`ri fikrga asoslangan millatchilik va bir 
taraflama "tarixiy usul"dan ozoddir. Uning ijodida hech 
qanday qiyinchiliksiz xalqlarning iqtisodiy hayotining 
rivojlanish ykllaridagi qiyinchiliklarni yengib, milliy 
xususiyatlar va an'analar orqali konkret tarixiy 
sharoitlar, milliy xarakterlar va ularning madaniyati 
qandaydir umumiy qonun asosida belgilanadi, degan fikrni ko`rish mumkin. 
O`zining dastlabki asarlarida M.Veber tarixiy fanlarga faqat bayonchilik yetarli 
emasligini ko`rsatdi. U yuksak benuqson tiplar konsepsiyasini ilgari surdi. 
Yuksak va benuqson tip - bu o`z mohiyatiga ko`ra olim shakllantirgan konkret 
faktlar va u yoki bu xalqning tarixiy rivojlanish jarayonlarini tushuntirib berishi 
uchun tuzadigan muayan sxemasidir. M.Veberning XV-XVI asrlarda 
Yevropaning xo`jalik burilishiga deformatsiyaning ta'siri sohasidagi izlanishlari 
fanda juda katta iz qoldirdi. Bu izlanishlarning markazida "Protestant etikasi va 
kapitalizm ruhi" asari turadi. Ma'lum ma'noda Veber Zombart amalga oshira 
olmagan ishni, ya'ni fundamental tarixiy-iqticodiy asarini yaratdi. Bu kitob 
sayohatchining kelajak haqidagi yozuvlari emas, balki kosmosdan turib 
kuzatishi edi. 
XULOSA 
F.List va tarixiy maktab namoyandalari o`z asarlari va uslubiyatlari 
bilan Germaniyada iqtisod fanining rivojlanishiga katta hissa qo`shdilar. List 
asarlarining betakrorligi va ilmiy ahamiyati xo`jalik siyosiy muammolarini 
chuqur tahlil qilishda hamda kam rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy 
rivojlanish qiyinchiliklarini oldindan ko`rsatib berishda o`z o`rnini topadi. 
F.Listning traktati to`rtta asosiy kitobdan iborat bo`lib, "Tarix", "Nazariya", 
"Sistemalar" va "Siyosat" deb nomlanadi. Birinchi kitobda u Yevropa 
xalqlarining iqtisodiy tarixini o`rganib, zarur xulosalar chiqaradi. Ikkinchi kitob 
olimning iqtisodiy qarashlarining nazariy asoslarini ko`rsatib beradi. Uchinchi 
kitobda List siyosiy iqtisodning bir nechta sistemalarini ko`rib chiqadi. 
Jumladan, merkantilistlar, fiziokratlar sistemalari bilan bir qatorda sanoat 
sistemasi mavjudligini ko`rsatib o`tadi. 
F.List xo`jalik rivojlanishini, ya'ni taraqqiyotining turli bosqichlarini 
ko`rsatar ekan, umumiy qonuniyatlarni e'tibordan chetda qoldiradi. Lekin u o`z 
qarashlarini tarixiy-geografik, milliy sharoitlardan kelib chiqqan va hamma