Iqtisodiy ta'limotlar

 
13.2.F.Listning iqtisodiy qarashlari 
Fridrix List (1789-1846 yy.) Janubiy Germaniyaning Reydlingen shah-
rida boy hunarmand oilasida tug`ildi. U o`qishni 15 yoshda tugatib, 
hunarmandchilik ustaxonasida otasiga shogird bo`lib ikki yil ishladi. Keyin-
chalik Vyurtemberg qirolligida turli lavozimlarda ishlab, bir vaqtning o`zida 
Tyubingen universitetini huquq mutaxassisligi bo`yicha tugatdi. 1817 yildan 
shu universitetning Davlat boshqaruvi amaliyoti kafedrasi professori bo`lib ish-
ladi. List 28 yoshida liberal yo`nalishdagi taniqli publitsist, radikal burjua-
demokratik islohotlarning qat'iy tarafdori sifatida tanildi. U 1847 yil Bryussel' 
shahrida bo`lib o`tgan iqtisodchilar kongressida o`zining aniq ehtirosli fikrlari, 
siyosiy yetukligi va kuchli notiklik qobiliyati bilan ko`pchilikning e'tiborini 
o`ziga qaratdi. List 1819 yilda Germaniya iqtisodiy birligini ta'minlash maqsa-
dida "Savdo-sanoat ittifoqi"ni tuzdi. 
F.List 30 yoshida Vurtemberg parlamenti a'zosi bo`lib, o`zining keng 
demokratik islohotlar dasturi bilan hukumatga murojaat qildi. Bunday siyosiy 
chiqish Listga qarshi kuchlar shakllanishiga sabab bo`ldi. Natijada u 1825 yilda 
Germaniyani tark etib, AQSHga doimiy yashash uchun ketdi. Dastlab u fermer-
lik bilan shug`ullandi, keyinchalik nemis gazetalarining muharriri bo`ldi hamda 
sanoat sohasida tadbirkorlik faoliyatini olib bordi. F.List Angliya sanoati bilan 
raqobat qiluvchi Germaniya va AQSHda sanoat rivojlanishi xususiyatlarini 
chuqur o`rganib, Amerika taraqqiyoti uchun iqtisodiy dasturni tayyorladi. 
1832 yildan F.List Yevropaga qaytib AQSHning Leypsigdagi elchisi 
bo`lib ishladi. Shuningdek u Leypsig-Drezden temir yo`lini qurish maqsadida 
Germaniyada birinchi bo`lib hissadorlik uyushmasini tashkil etdi. F.List 
o`zining uchinchi va oxirgi emigratsiyasidan so`ng Parijda uch yil yashadi. U 
o`zining bor kuchini, idroki va iqtidorini iqtisodiy muammolarni keng 
o`rganishga qaratdi. Sanoat burjuaziyasi manfaatlarining ifodachisi bo`lgan 
F.List iqtisodiy birlik uchun birinchilar qatori maydonga chiqdi. U o`zining 
"Siyosiy iqtisodning milliy sistemasi" (1841) nomli asosiy asarida milliy siyo-
siy iqtisodni yaratish vazifasini o`rtaga qo`ydi. Mamlakatning ishlab 
chiqaruvchi kuchlari to`g`risidagi ta'limot unga asos bo`lishi kerak edi. F.List 
davlatning faoliyatini, dinni, ahloqni, ma'naviyatni va shu kabilarni ishlab 
chiqaruvchi kuchlar jumlasiga qo`shdi. 
F.Listning ta'limotiga ko`ra, qiymatni ishlab chiqaruvchi kuchlar, "mil-
latning ruhi" (toj-taxtning meros bo`lib qolishi, huquq, sud, armiya, politsiya va 
shu kabilar) yaratadi. 

---

244 
F.List 
ta'limotida 
xo`jalik 
taraqqiyotining 
tarixiy 
bosqichlari 
to`g`risidagi g`oyalar katta o`rin egallaydi. U tarixiy taraqqiyotni beshta bos-
qichga: badaviylik, cho`ponlik, dehqonchilik, dehqonchilik-manufaktura, 
dehqonchilik - manufaktura - savdo bosqichlariga bo`ladi. Bunday bo`lishdan 
kuzatilgan maqsad Germaniyada sanoatning o`sishini har tomonlama qo`llab-
quvvatlash, bir yoqlama rivojlanishdan - qishloq xo`jaligining ustunligidan voz 
kechish kerak, degan fikrni isbotlashdan iborat edi. 
F.Listning asosiy iqtisodiy asari Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishi va 
savdo siyosati atrofidagi qizg`in tortishuvlarda alohida o`rin egallab, nemis iqti-
sodiy fikriga katta ta'sir ko`rsatdi. F.List o`zining g`oyalarini rivojlantirar ekan, 
Germaniyaning gullab-yashnashi sanoat taraqqiyoti orqali bo`lishi mum-
kinligini va shuning uchun uni chet el raqobatidan himoya qilish zarur ekan-
ligini ko`rsatadi. Ushbu asar o`z davrida demokratik ziyolilar tomonidan qizg`in 
qabul qilinib, katta qiziqish bilan o`qildi.
Germaniyaga qaytgandan so`ng olim Augsburg shahrida yashab, ilmiy 
ishini davom ettirdi. U xuddi ana shu buyuk davlatchilik, shovinistik kayfiyat-
dagi asarlarini yaratib, nemis imperializmining dastlabki himoyachilariga yo`l 
ochib berdi. List urushlar va bosqinchilikning tarafdori bo`lib, dehqonchilik ho-
latidan dehqonchilik-sanoat holatiga o`tishga ko`maklashadigan urushlarni 
yoqlaydi. U Janubiy-sharqiy Yevropadagi bo`sh yerlarni Germaniya bosib ol-
ishi zarur, deb hisoblaydi. List hayotining so`nggi yillarida Angliyaga bo`lgan 
o`z munosabatini o`zgartiradi, chunki u doim Angliyani Germaniyaning 
birlashishiga va sanoat rivojiga qarshi deb hisoblardi. Endi uning fikricha, An-
gliya Germaniyaning qit'a qo`shnisi hisoblangan Fransiya va Rossiyaga qarshi 
harakatlarda qo`llashi mumkin edi. 
List iqtisodiy fanda klassik maktabni, ayniqsa uning yirik namoyandasi 
bo`lgan A.Smit iqtisodiyotini tanqid qiluvchi bo`lib faoliyat ko`rsatdi, lekin u 
klassik maktabning asosi bo`lgan qiymat va daromadlar nazariyasini mutlaqo 
tahrir qilmadi. Iqtisodiyotning bu kategoriyalari olimni qiziqtirmadi. Asosiy 
e'tibor iqtisodiy siyosatning asosiy masalalariga va ayniqsa tashqi savdo 
siyosatiga qaratildi. F.List Smit iqtisodiy sistemasini kosmopolitizmda ayblab, 
uni ayrim mamlakatlar xo`jalik rivojlanishining milliy xususiyatlarini 
ko`rmasdan, barchasiga umumiy "tabiiy" qonun-qoidalarni dogmatik ravishda 
majbur kiritilmoqda, deydi. 
"Turli millatlar,- deb yozadi List, turli bosqichda bo`ladilar. Bunday 
sharoitda ular o`rtasidagi to`liq erkin savdo ayirboshlash qiymati nuqtayi 
nazaridan jahon xo`jaligi uchun ma'lum mavhum foydani keltirishi mumkin 
bo`ladi." Lekin bu holat qolgan mamlakatlar ishlab chiqarish kuchlari rivojiga 
to`sqinlik qiladi. U o`z konsepsiyasini ishlab chiqarish kuchlari nazariyasi deb 
yuritib, Smitning ayirboshlash qiymati nazariyasiga qarshi qo`yadi. Lekin shuni 
aytish zarurki, ishlab chiqarish kuchlari deganda List ijtimoiy sharoitlar 

---

245 
majmuasini tushunadi va ularsiz millat boyligi bo`lmaydi, deb yozadi. 
Shuningdek u faqatgina qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanadigan millat bir qo`l 
bilan mehnat qiladigan kishi kabidir, deydi. List ishlab chiqarish unumdorligini 
oshirishni proteksionizm tarbiyasi yordamida amalga oshirishni o`rtaga 
tashlaydi. Davlat sistemasidagi tadbirlar milliy ishlab chiqarishni chet el 
raqobatidan to o`zini tiklab olguncha va teng raqobatdosh bo`lguncha himoya 
qilishi kerak deyiladi. Erkin savdoni amalga oshirishni esa u keyinroq, ya'ni 
hamma millatlar bir xil rivojlanish darajasiga yetgunicha qoldirishni tavsiya 
qiladi. Hozirgi davrga kelib Listning bunday qarashlarining ayrimlari dolzarb 
bo`lib, hayotda o`z o`rnini topmoqda. Masalan, millatning boy, kudratli bo`lib 
borishi uning qanchalik ko`p sanoat mahsulotini eksport qilishi bilan va kam 
mahsulotni import qilishi bilan belgilanadi. Bu o`rinda Yaponiya tajribasini 
ko`rsatishimiz kifoyadir. Bu davlat so`nggi yillarda tez iqtisodiy rivojlanish 
hisobiga, ya'ni tashqi savdoni to`g`ri yo`lga qo`yganligi uchun rivojlangan 
mamlakatlar qatorida oldingi o`ringa chiqib oldi. Listning iqtisodiy nazariyasi 
asosiy masalalardan hisoblangan kapitalizm taraqqiyoti doirasida o`z tarixi va 
xo`jaligining xususiyatiga ko`ra jahon hamjamiyatining so`nggi qatorlaridan 
o`rin olgan mamlakatlarning iqtisodiy qoloqligini bartaraf etish yo`lidagi 
dastlabki urinish edi. Hozirgi davrda milliy sanoatni rivojlantirish uchun 
harakat qilayotgan yosh, rivojlanayotgan mamlakatlarning List ta'limotiga katta 
e'tibor berayotganliklari tabiiy holdir. Chunki ularning oldida jahon bozorida 
hukmronlik qilayotgan rivojlangan mamlakatlar monopoliyasi sharoitida o`z 
sanoatlarini himoya qilish vazifasi turibdi. 
Germaniyada tarixiy maktablar shakllanishi va evolutsiyasini ilmiy-
iqtisodiy adabiyotda uch asosiy davrga ajratiladi. Birinchi davr XIX asrning 40-
60-yillarini o`z ichiga olib "Eski tarixiy maktab" yoki oddiygina "Tarixiy 
maktab" davri deb nomlanadi. V.Rosheo, K.Knis va B.Gildebrand bu davrning 
asosiy mualliflaridir. Ikkinchi davr XIX asrning 70-90 yillariga to`g`ri kelib 
"Yangi tarixiy maktab" davri deb nomlanadi. G.Shmoller va L.Brentano bu 
davrning asosiy ijodkorlaridir. Uchinchi davr XX asrning 30-yillarigacha 
davom etib "Eng yangi tarixiy maktab" davri yoki qisqacha "ijtimoiy yo`nalish" 
nomini oldi. V.Zombart va M.Veberlar uning asosiy mualliflari edilar. Biz 
ushbu maktablar namoyondalarining qarashlarini o`rganishdan boshlaymiz. 
"Yangi tarixiy maktab" va "ijtimoiy yo`nalish"ni esa ularning ko`pgina qarash 
va fikrlarining yaqinligi sababli birgalikda ko`rib chiqamiz.