Iqtisodiy ta'limotlar

21.3.Valuta munosabatlari tahlili, jahon pulining 
yangi metall konsepsiyasi, "Suzib yuruvchi kurs" 
 
Iqtisodchi olimlar xalqaro valuta munosabatlariga alohida e'tibor 
beradilar. Valuta bozorida milliy valuta chet el valutasiga (masalan, AQSH 
dollari, Meksika pesosi, nemis markasi, iyena yoki funt sterling) al-
mashtiriladi. Almashuv (valuta) kursi - bu chet el valutasi birligining milliy 
puldagi ifodasidir. Bu munosabatlar har kuni, hatto har soatda o`zgarib tu-
rishi mumkin. Valuta kursini stabil (turg`un) qilish uchun to`lov balansla-
rining tengligiga erishish yo`li taklif etiladi. 

---

370 
30-yillargacha to`lov balanslarini tartibga solish mexanizmini tahlil 
etishda D.Yum, J.Mill tomonidan ishlab chiqilgan "klassik" nazariya ustun 
mavqega ega bo`lgan. Bu g`oyaga ko`ra, oltinning xalqaro harakati va har 
bir mamlakatdagi baholarning o`zgarishi avtomatik ravishda bir-biri bilan 
bog`liq, oqibatda barcha mamlakatlarning to`lov balansi barqarorlikka in-
tilish tendensiyasiga ega. Oltin standartining tugatilishi bilan olimlarning 
ko`pchiligi neokeynschilik pozitsiyalariga o`tib oldilar ("Oltin standarti" 
XIX asrda va XX asrning ma'lum davrida amalda bo`lgan, masalan, Buyuk 
Britaniyada 1821-31 yillar oltin standartidan foydalanilgan, AQSHda 1934 
yil dollarni oltinga aylantirish tugatildi). Yangi sharoitda to`lov balansini 
tartibga solishda asosiy e'tibor davlatning hisob stavkasiga ta'siri muhim 
deb hisoblanadi. Boshqa tartibga solish chorasi sifatida importni ka-
maytirish va eksportni rag`batlantirish, buning uchun esa mehnatkashlarn-
ing ichki to`lov imkoniyatlari talabini pasaytirish (deflatsiya yo`li) yoki 
milliy valutani devalvatsiya qilish usuli taklif etiladi. 
60-yillardagi iqtisodiy jarayonlar neokeynschilik metodlaridan voz 
kechishga sabab bo`ldi, yana neoklassik yo`lga qaytildi, ya'ni davlatning 
iqtisodiy, shu jumladan valuta ishlariga aralashuvi cheklandi, valutalar kur-
sining erkin tebranishiga imkon berildi, bu esa o`z navbatida avtomatik 
barqarorlashuviga olib kelishi kerak edi. Ammo, valuta kursi o`zgarib turi-
shining to`lov balansiga ta'siri cheklangan xarakterga ega bo`ladi (masalan, 
valutaning "suzib yuruvchi kursi" paytida bu narsa aniq bo`lib qoldi), 
chunki to`lov balansining barqaror emasligi muomala sohasiga emas, balki 
ishlab chiqarish bilan bevosita bog`liq. To`lov balanslari passivi davlatning 
chet eldagi harajatlariga, ayniqsa turli harbiy-siyosiy aksiyalarga bog`liq 
bo`ladi. Valuta kursining qalqib turishining o`zi ham xalqaro valuta tiz-
imining beqarorligini kuchaytiradi. So`nggi yigirma yil ichida industrial 
rivojlangan mamlakatlar chegaralangan (fiksatsiya qilingan), ammo har 
holda tartibga solinadigan kursdan elastik (qayishqoq) valuta kursiga o`tib 
oldilar. Absolut elastik valuta kursida almashuv kursi valuta bozoridagi 
teng kuchli valuta bahosida belgilanadi, cheklangan kurs chogida esa valu-
ta kursi Markaziy bank tomonidan belgilanadi, bunda bank belgilangan 
kurs bo`yicha xorijiy valutani har qancha miqdorda olish va sotish 
majburiyatini o`ziga oladi. 
Valutaning elastik kurs miqdori uch omilga bog`liq: 
1. Ichki va tashqi narxlar darajasi. Boshqa sharoitlar teng bo`lganda 
ichki baholarning o`sishi valuta kursining pasayishiga olib keladi (xarid 
qilish qobiliyati pariteti nazariyasi); 

---

371 
2. Savdo oqimi bilan bog`liq omillar; masalan, eksport bozorining 
kamayishi yoki yo`qotilishi, defitsit, ya'ni valuta arzonlashuvini keltirib 
chiqaradi. 
3. Kapital oqib o`tishi. Mamlakat ichida foiz stavkalarining oshishi 
kapitalni jalb etadi va bu bilan milliy valutaning qimmatlashuvini keltirib 
chiqaradi. 
Chegaralangan va elastik valuta kurslarini solishtirganda qaysi biri 
ustunligini aniqlash qiyin. Elastik almashuv kursi odatda, qisqa vaqt da-
vomida turg`un bo`lmaydi, ammo uzoq muddatli rejalarda zaruriy elas-
tiklikka ega bo`ladi. Aksincha, chegaralangan almashuv kurslari qisqa 
muddat uchun samarali, ammo uzoq kelajak uchun o`ta noelastikdir. Bu 
tizimlarning hech qaysisi narxlar barqarorligi va to`la bandlik bo`yicha 
to`la ustunlikka ega emas. Valuta kursining sun'iy ravishda yuqori bo`lishi 
ishsizlikka olib keladi, past bo`lishi esa inflatsiyani kuchaytiradi. 
Likvidlik (xaridorgirlik) muammosini hal etish borasida iqtisodchi-
lar (J.M.Keyns, R.Triffin va boshqalar) "yuqori likvidlik boshqariladigan 
valuta" chiqarishni tushunadilar yoki xalqaro valuta munosabatlariga ichki 
qog`oz-pul munosabatini tartibga soladigan tamoyillarni qo`llashni taklif 
etadilar. Oxir-oqibatda bu loyihalarning mohiyati shundaki, to`lov balans 
saldosi aktiv bo`lgan davlatlar to`lov balansi defitsit (kamomad) bo`lgan 
davlatlarga kredit berishga majbur qilishga qaratiladi. Shu maqsadda xal-
qaro valuta chiqarish taklif etiladi. Bu valuta qo`shimcha likvidli mablag`ni 
ta'minlaydi va passiv to`lov balansiga ega bo`lgan mamlakatlar bevosita 
aktiv saldoga ega bo`lgan davlatlarga murojaat etmasdan, o`z passivlarini 
qoplash imkoniga ega bo`ladi. 
Bu g`oya 1969 yilda amalda realizatsiya qilindi.