Iqtisodiy ta'limotlar

Iqtisodiy fanlarning o`zaro aloqadorligi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Manba: Новая экономическая теория (Политэкономия). Учебник М. Промоме-
дия.1995, стр. 30 
Ayniqsa hozirgi davrda iqtisodiyot har bir inson hayotiga 
jo`shqinlik bilan kirib bormoqda va odamlar iqtisodiyot to`g`risida imkoni 
boricha ko`proq bilishga intilmoqdalar. Xo`sh, ummon kabi keng 
iqtisodiyot fanini o`rganishda nimadan boshlamoq kerak, degan savol 
tug`ilishi tabiiy. 
Aniq-iqtisodiy fanlar, tar-
moqlar iqtisodiyot, korxon-
alar iqtisodiyoti, mamla-
katlar iqtisodiyoti va 
boshqalar 
UMUMIY 
IQTISODIY 
NAZARIYA 
Informatsion-tahliliy fanlar, 
iqtisodiy-matematik usullar, 
statistika xo`jalik faoliyati 
tahlili 
Maxsus iqtisodiy shakl va 
tashkilotlar iqtisodiyoti; 
moliya; kredit; marketing; 
tabiatdan foydalanish iqti-
sodiyoti va boshqalar 
Tarixiy iqtisodiy fanlar, 
iqtisodiy ta’limotlar tarixi, 
iqtisodiyot tarixi 

---

4 
Bizningcha, bu ishni, shifokor davolanuvchini tuzatishni uning 
kasallik tarixidan boshlagani kabi, tarixdan boshlash zarur. Albatta, 
bugungi va ertangi kun muammolarini to`la hal etishda o`tgan asr 
iqtisodchilaridan barcha savollarga tayyor javob topish qiyinligi aniq, 
ammo, o`tgan donishmandlarning fikr-mulohazalari hozirgi va kelajak 
to`g`risida to`g`ri xulosa chiqarish uchun yaxshi imkoniyat beradi. 
Aniqrog`i, velosipedni qayta kashf qilishga hojat qolmaydi, tarixiy tajriba 
shunisi bilan ham qimmatlidir. 
Ammo, shunday bo`ldiki, oxirgi 25-30 yil davomida bu fanlarga 
kam e'tibor berildi, hatto "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" qatag`onga uchradi, 
faqat mustaqillik yillari bu fanni oliy o`quv yurtlarida qaytadan o`qitish 
boshlandi. Bu o`z-o`zidan bo`lgani yo`q, albatta. 
Sovetlar tuzumi davrida ko`pgina fanlar, shu jumladan, iqtisodiyot 
fani sinfiylik, partiyaviylik mafkurasi asosida o`rganildi, marksizm-
leninizm g`oyalari birdan-bir to`g`ri ta'limot deb qabul qilindi va barcha 
masalalar yechilgan, tarixga, uzoq o`tmishga hech qanday hojat yo`q, 
degan umumiy qayfiyat yuzaga keldi. Sotsialistik va kommunistik jamiyat 
qurishda dasturilamal bo`lgan mafkuraga muqobil bo`lgan barcha fikrlar 
tanqidga uchradi; asosiy e'tibor markscha-lenincha iqtisodiy ta'limotni 
o`rganishga, kapitalizm, bozor munosabatlarining kelajagi yo`qligini 
zo`rma-zo`raki "isbotlash"ga qaratildi. 
Ammo, bu yo`l tarix sinovidan o`tmadi. Iqtisodiyotda sinfiy, 
mafkuraviy tamoyillar ertaklardagi qum saroylari kabi vayron bo`la 
boshladi. Tabiatning yomon ob-havosi bo`lmaganidek, tarix ham bo`lib 
o`tgan yaxshi yoki yomon voqealar uchun hech kim oldida tavba-tazarru
qilmaydi. 
Hozirgi davr olimlari avvalgi mualliflardan ko`ra ko`proq biladilar, 
bu obyektiv jarayon, ammo shunisi ham ayni haqiqatki, biz ular tufayli 
ham shu narsalarni bilamiz. 
Yana shuni ham alohida ta'kidlab o`tish kerakki, sobiq SSSR 
davrida qaysi fanni o`qish, qanday dastur v` darslik asosida o`qitish 
"markaz"ning to`la ixtiyorida bo`lgan. Tarjima qilish ham shu yo`sinda 
olib borilgan. Oxir-oqibat o`zbek tilida biror jiddiy asar yaratishga yo`l 
berilmagan. 
Ayniqsa, 
Sharq, 
xususan 
O`rta 
osiyolik 
olimlar, 
donishmandlar va allomalarning iqtisodiyot va boshqa fanlarga qo`shgan 
hissasi doimo kamsitib kelingan. 
Mustaqil taraqqiyot yo`liga o`tgan o`zbekistonlik olimlar oldida, 
ko`pgina fanlar kabi, iqtisodiyot fani borasida ham katta ishlarni amalga 
oshirish vazifasi turibdi. Yangi dastur, o`quv qo`llanma va darsliklar 

---

5 
yaratish eng muhimdir. Iqtisodiyot insoniyat tarixi kabi qadimiydir. 
Iqtisodiyotga oid fikr, g`oya, qarash, nazariya va ta'limotlar ham ko`p ming 
yillik tarixga ega. Lekin ularning asosiy qismi yozuv paydo bo`lganidan 
so`ng, yozma manbalardan bizgacha yetib kelgan. Bu manbalar, ulardagi 
g`oyalar avvalo insoniyatning muqaddas mulkidir, uni topish, o`rganish va 
kelajak uchun saqlash savobli bo`lsa, ulardagi nodir fikrlarni hayotga tatbiq 
etish ham nazariy, ham amaliy ahamiy`t kasb etadi, katta tarbiyaviy 
ahamiyatga ega. 
Iqtisodiyot baynalmilal xodisa bo`lib, uning oldida turgan vazifalar 
barcha xalqlar va mamlakatlar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish 
davomida turlicha natijalarga erishganlar. Hozirgi davrda ham bozor 
iqtisodiyotining prinsiplari hamma uchun bir xil bo`lishiga qaramasdan 
natijalar turlichadir.XVIII asr oxirida klassik iqtisodiy maktab vakillari 
Adam Smit va David Rikardo obyektiv, ya'ni inson xohishiga bog`liq 
bo`lmagan, ammo, ular tomonidan o`rganilishi mumkin bo`lgan qonunlar 
asosida amal qiluvchi xo`jalik tizimi to`g`risidagi ta'limotni yaratdilar. 
Ularning fikricha, davlatning iqtisodiy siyosati bu qonunlarga xilof 
bo`lmay, aksincha, bu qonunlarga suyanishi kerak, ana shunda iqtisodiyot 
ravnaq topadi va aksincha. Demak, bu qonun va qonuniyatlarni bilish, 
ulardan amaliyotda to`g`ri foydalanish hayot talabi bo`lib bormoqda. Uzoq 
o`tmishdagi ko`pgina o`gitlar, hayotiy tajribalar, allomalarning fikri va 
g`oyalari hozirgi kunda asqotmoqda, ularni o`rganish va eng muhimi 
hayotga tadbiq etish zarur. 
Iqtisodiy ta'limotlar tarixi deyarli to`rt ming yillik rivoji davomida 
bir qancha bosqichlarni bosib o`tdi. Ularning turli yo`nalishlari va 
maktablari mavjud (1-chizmaga qarang). 
Hozirgi davrda O`zbekiston Respublikasidagi 60 dan ortiq oliy 
o`quv yurtlarining ko`pchiligida, iqtisodiyot universiteti, in-stituti, ayrim 
fakul'tet va guruhlarida "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" iqtisodiy zarur fan 
sifatida o`qitilmoqda. Ayrim akademiya, kollej, iqtisodiy yo`nalishdagi 
litsey, o`rta maktablarda "Iqtisodiyot tarixi" va "Iqtisodiy ta'limotlar tarixi" 
ham maxsus fan sifatida o`qitilmoqda. Ammo bu fanlarni o`qish va 
o`qitish bilan bog`liq bo`lgan uslubiy ishlar aslini olganda bir kafedrada 
olib borilmoqda. 
1963 yili, Toshkent Xalq xo`jaligi instituti, hozirgi iqtisodiyot 
universitetida taniqli iqtisodchi olim SAIDAHMAD G’ULOMOVICH 
G’ULOMOV (1910-1994) tashabbusi bilan tashkil etilgan, hozircha 
O`zbekistondagi, hatto Markaziy Osiyodagi yagona "Iqtisodiy tarix" 
kafedrasi professor-o`qituvchilari tomonidan baholi qudrat dastur, o`quv 

---

6 
qo`llanmalari va boshqa materiallar tayyorlanmoqda va nashr etilgan. 
Kafedra rasman bo`lmasa ham amalda uslubiy markazga aylangan. Ammo 
yaratilgan materiallar sifatini jahon andozalari darajasiga ko`tarish vazifasi 
turibdi.
1992 yili kam tirajda chop etilgan ma'ruzalar matni, 1997 yili 
chiqqan o`quv qo`llanma allaqachon tarqalib, yangi darslik yaratish zarur 
bo`lib qoldi.