Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o'sish va milliy boylik

Samaradorlik OmiliIqtisodiy o’sishning 6 elementi samaradorlik omili:

• Ishlab chiqarish potensialiga yetish uchun iqtisod iqtisodiy samaradorlikka to’liq bandlik kabi yetishi kerak.

Odamlarning yaxshi xayotini maksimallovchi maxsulot va xizmatlar aniq birlashmasini ishlab chiqishda iqtisod o’zining manbalarini eng pastt chiqimli yo’l bilan ishlatishi kerak (ishlab chiqarish samaradorligi) (tarqatma samaradorlik). Ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyati mavjud manbalardan foydalanish bilan birgalikda maksimal o’sish imkoniyatlariga yetish uchun yetarli emas.

Bundan tashqai talab etilgani bu manbalarning foydalanilshi samaradorligi. Iqtisodiy o’sishdagi taklif, talab va samaradorlik omillari bir biri bilan bog’liq. Yetarli bo’lmagan chiqimlardan kelib chiqqan ishsizlik (talab omili) yangi kapital yig’ilish darajasini kamaytirishi mumkin (taklif omili) va tadqiqotlar uchun chiqimlarni kechiktirishi mumkin (taklif omili). Bunga qarama qarshi investitsiya uchun kam chiqimlar (taklif omili) samarasiz chiqimlarga (talab omili) va ishsizlikga sabab bo’lishi mumkin. Manbalardan foydalanishdagi keng tarqalgan samarasizlik (samaradorlik omili) xizmat va maxsulotlarning yuqoriroq narxlariga aylanishi va o’z o’rnida innovatsiyani pastaytiruvchi va kapital yig’imini kamaytiruvchi (taklif omili) foydani kamaytirishi mumkin. Iqtisodiy o’sish dinamik jarayon bo’lib unda taklif, talab va samaradorlik omillari barchasi o’zaro aloqada bo’ladi

Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o’sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:

• 
  Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning jismoniy o’sish layoqatini belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:
  
• 
  1) tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
  
• 
  2) mehnat resurslari miqdori va sifati;
  
• 
  3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
  
• 
  4) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti.
  
• 
  1) Manbalar o’lchami va tarqalishi iqtisodi unumdorlik o’sishining uchinchi va to’rtinchi manbalari bo’lib birgalikda ishlab chiqarish o’sishining 15 foizini bildiradi.
  
• 
  2) Ta’lim Berish va Tayyorlash. Ben Franklin aytganidek “mutaxassislikka ega odam boylikka ega bo’ladi,” buning ma’nosi ilm va tayyorgarlik ishchi kuchi kapital zaxirasiga hissa qo’shsa bilim va ko’nikmalar ishchining unumdorligini
  
• 
  ta’minlaydi. Inson kapitalaiga investitsiyalar bu nafaqat rasmiy ta’lim bundan tashqari ishdagi o’rganishga ham bog’liq. Jismoniy kapitalga investitsiyalar kabi inson kapitaliga investitsiyalar mehnat unumdorligi va foyda tushunchalari uchun muhim. Hisoblarga ko’ra 15% unumdorlik o’sishi odamlarning ta’limi va ko’nikmalariga qilingan investitsiyalar.
  
• 
  Aholining mehnat sifati ko’rsatgichlaridan biri bu ta’lim, tayyorgarlik darajasidir. 1960 yilda AQSh xalqining faqatgina 41 foiz 25 yosh va undan kata aholisi kamida maktab ta’limiga ega edi; va 8 foizigina kollej yoki kollejdan keyingi ta’limga ega edi. 2004 yilga kelib bu ko’rsatgichlar 58 va 28 foiz ko’rinishiga keldi. Shunisi aniqki oxirgi vaqtlarda AQShda ta’lim olish ko’proq odam uchun imkoniyatli bo’ldi.
  
• 
  3) Kapital Qiymati. Ishlab chiqarishning o’sishiga ikkinchi asosiy hissa bu kapitalning o’sishi va u 30% ga yaqin unumdorlikning o’sishi bilan tushuntiriladi. Ko’proq va yaxshiroq qurilma va uskunalar ishchilarni unumliroq qiladi. Va davlat foydaning bir qismini saqlab qolish bilan ko’proq kapital oladi va uni zavodlar va uskunalarga investitsiya qiladi.
  
• 
  Ba`zi kapital mehnatni o’rnini bosishda ishlatilsada koproq kapital mehnatni to’ldiruvchi hisoblanadi – bu mehnatni unumliroq qiladi. Mehnat unumdorligining asosiy aniqlovchisi har bir ishchi uchun foydalanish imkoniyatidagi capital miqdoridir. Agar kapital maxsulotlar jami zaxirasi va ishchi kuchi miqdori ikkalavi ham berilgan davr mobaynida o’sha ishchining yaxshiroq uskunalar bilan ta’minlanishi va unumdorlikni o’sishi kerak bo’lmaydi. Lekin har bir AQSh ishchisiga kapital asosiy foydalanish imkoniyati bor uskunalar vaqt o’tishi bilan tez o’sdi (2003 yilda bu har bir ishchiga 83 466$ edi).