Iqtisodiy xavfsizlik” fanidan mustaqil ish mavzu: Pul muomalasi sohasida xavfsizlikni ta’minlash tizimi Bajardi: ix-50-2 guruhi talabasi Abdullaev Ulug'bek Tekshirdi: Sobirova Malika

1. Pul tizimi va uning elementlari. Pul tizimining turlari.
Pul tizimi deganda mazkur mamlakatda pul muomilasini qonuniy va mutonosib ravishda tashkil qilishda qullaniladigan uslublar mujmuasi tushuniladi.
Xozirgi pul tizimi XVI-XVII asrlarda ishlab chiqarishning kapitalistik usulining yuzaga kelishi munosabati bilan shakllangan, biroq uning ayrim elementlari bundan oldinroq paydo bo’lgan.
Pul tizimi quyidagi asosiy elementlari o’z ichiga oladi.
1. Pul birligi, so’m, rubl va boshqalar.
2. Baho masshtabi-dastlab u pul birligining oltinga teng qismi sifatida, hozir jahon pullariga nisbati.
3. Pulning turlari. Qiymatni o’zida ifodalanishiga ko’ra pullar ikki turga xaqiqiy va xaqiqiy pulni o’rnini bosuvchi pullarga bo’linadi.
Xaqiqiy pullar nominal qiymatini uzida ifodalovchi real qiymatga ega bo’lgan metal pullar bo’lib ular har xil shakllarda chiqarilgan. Qog’oz pullar xaqiqiy pullarning vakili bo’lib pulning muomila funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan.
Umuman pullar qo’yidagi turlarga bo’linadi
1. Qog’oz pullar
2. Kredit pullar. Kredit pullar qog’oz pullardan farq qilib ular bir vaqtni o’zida qiymatni ifodalaydi va u kredit xujjat bo’lib, kreditor va qarz oluvchi o’rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit pullarga davlat banki biletlari, veksel, banknot, chek, kredit kartochkasi va boshqalar kiradi.
3. Tangalar asosan nekel va bronzadan tayyorlanadi. Tarixiy ma’lumotlarga kura birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, VII asrlarda xozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiyev rusida zarb kilingan. Dastlab tangalar oltindan, keyinchalik ular boshqa metallda zarb kilingan.
Qog’oz pullar tarixiy manbalarga kura XII-asrda Xitoyda, 700-yillarda kumush tangalar chiqarilgunga kadar Buxoro davlatida qog’oz puldan foydalanilgan. Amerika va Yevropada qog’oz pullar XVII-XVIII asrlarda chiqarilgan
4. Emissiya tizimi - Bu muomiladagi bank biletlari, xazina biletlari, qog’oz pular va qimmatli qog’ozlarni chiqarishdir. Buni Markaziy bank amalga oshiradi. Qimmatli qog’ozlarni ularni emitentlari - davlat, banklar, xissadorlik jamiyatlari chiqaradi.
5. Muomiladagi pul massasini tartibga soluvchi davlat muassasi- Markaziy bank.
Pul tizimining tarixan 2 turi mavjud.
1. Metall pullar tizimi.
2. Kredit va kog’oz pullar tizimi. 
Metal pullar tizimi bimetalizm (oltin va kumushni qonuniy tartibda umumiy ekvivalent ekanligi) va monometalizm (fakat ularni birini umumiy ekvivalentligi) turlariga bo’linadi.
Muomiladagi pullarning asosiy qismini qoђoz pullar tashkil qiladi. Qog’oz pullardan foydalanilishiga sabab:
a) Qimmatbaho metallar, xususan oltin tanga pullarni real va nominal qiymatlari o’rtasidagi farqni vujudga kelishi. Masalan. 10 grammlik tanga faydalanilishi tufayli 7 grammga kelgan.
b) Ba’zi mamlakatlarda pulni real va nominal qiymatlari to’g’ri bo’lmagan qalbaki tangalarni chiqarilishi.
v) Metal pullarni bo’zilishi, yo’qolishi davlat xazinasiga qimmatga tushadi. Qog’oz pulni chiqarish bunga nisbatan arzonga tushadi.
Ravojlangan mamlakatlarning pul tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi.
1. Pul birligi.
2. Valyuta kursini belgilovchi qoidalar.
3. Baho masshtabi.
4. Pul ko’rinishlari – kredit biletlari, qog’oz pul va tanga.
5. Emissiya tizimi
6. Davlat yoki kredit apparati.
Rivojlangan mamlakatlarning zamonaviy pul tizimi quyidagi xususiyatlarga ega.
- Oltinga almashilmaydigan, keyinchalik qog’oz pul aylanadigan, kredit pullarga o’tish.
- pulni muomilaga nafaqat xo’jaliklarni banklar tomonidan kreditlash, balki davlat xarajatlarini qoplash uchun chiqarish.
- pul muomilasida naqd pulsiz aylanishning ustunligi
- pul muomilasini davlat tomonidan tartibga solishning kuchayishi.
Shu kabi rivojlanayotgan mamlakatlarning, hatto ayrim mamlakatlar pul tizimi o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Valyuta tizimi - tarixan davlat pul shaklidir. Bunday tuzilishi, har bir mamlakatda mavjud. tushunchasi pul tizimi qonun bilan belgilanadi. boshqa har qanday kabi, bu tuzilishi muayyan tarkibiy qismlardan iborat.
avvalo naqd va naqd pulsiz o'tkazmalar o'z ichiga oladi, bu kichik tizimi, shu jumladan, valyuta tizimi, tamoyillari bo'lgan bu tashkilot amalga oshiriladi ko'ra. Ular davlat tomonidan belgilangan tuzilmalar shakllanishi qoidalari bor. Ushbu qoidalar, va pul tizimining boshqa xodimlari, bir yaqin munosabatlarga ega. birinchi boshqa barcha komponentlar bevosita ta'sir qiladi.
Valyutalar qonun tomonidan beriladigan belgisidir. Bu so'z nisbatan va barcha tovarlar qiymati ishlatiladi. Odatda, bu komponent tarixan tashkil topgan. Biroq, ba'zi hollarda yangi belgisi nomini o'rnatilgan bo'lishi mumkin.
narxlarni ko'lamli davlat pul birliklari tanlash va tanlangan birlik pul metall kontent og'irligi bilan tovar qiymati ifoda usuli hisoblanadi. ikkinchisi tushunchasi, shu bilan birga, uning iqtisodiy ahamiyatini yo'qotgan. Bu aslida tufayli kredit pul o'z qiymati bilan jihozlangan emas va boshqa tovarlar qiymatini ifoda mumkin emas,pul turlari huquqiy tender bo'ladi. Odatda, bu elementlar pul tizimi xazina va bank eslatma, vakili chaqani. qoida tariqasida, Sanoati rivojlangan mamlakatlarda, g'azna biletlari chiqarilgan emas. rivojlanayotgan mamlakatlarda bir qator qog'oz pul ajoyib emas.
Bir shaklda pul bilan ta'minlash yoki boshqa davlat tomonidan o'rnatiladi. Misol uchun, qimmatbaho metallar, sug'urta, foydalanish mumkin moddiy aktivlari, hukumat va bank kafolatlari, oltin, erkin almashtiriladigan valyutada, shunday qilib, va. qoidalar yoki garov boshqa turdagi foydalanish buzish toqat kerak.
Emissiya tizimi davolash va qonunda belgilangan pul ozod tartibi hisoblanadi. tegishli operatsiya Markaziy banki va G'aznachilik tomonidan (qaytish va ishlab chiqarish). Markaziy bank pul muomalasini muhim bir qismini tashkil etadi bank eslatma, berish yagona haqlidir. G'aznachilik, ijro etuvchi organ sifatida, xazina tangalar va yo'llanma beradi. Bu elementlar metall pul tizimi arzon sinflar qilingan. ularga rivojlangan mamlakatlarda pul masala haqida o'n foizi to'g'ri keladi
Markaziy bank uch joylarda emissiya operatsiyalarni amalga oshiradi: mavjud Reeskont tijorat veksellari, g'aznachilik qimmatli qog'ozlar amalga oshirish ta'minlash doirasida kredit, shuningdek, xorijiy valyutaga, ularning birja orqali pul ishlab chiqarish shaklida kredit muassasalariga kreditlar rizqni.
Iqtisodiy jarayonlarda tebranishlar ehtimolini kamaytirish maqsadida, hukumat ishlab chiqarish jarayonini tartibga solish, turli chora-tadbirlar ko'rilmoqda. Bu holda, ikki tizimlari ishlatiladi - pul va kredit. Ushbu tuzilmalar, ayniqsa bir-biri bilan chambarchas bog'langan, deb ta'kidlash lozim.¹
Bu uzaytirildi 20-asr o'rtalarida etmish rivojlangan sanoat bilan ko'plab mamlakatlarda inflyatsiya va inqiroz oshirish ta'siri ostida "nishonga". Shunday qilib, muomalada ko'payishi hal etish uchun maqsadlarga belgilangan pul va kredit. Bizning fikrimizcha, pul biz yuqorida keltirgan funktsiyalarni alohida olingan
davlatda yoki davlatlar o’rtasida bajarishi mumkin. Bu holda biror mamlakatning
valyutasi jahon puli funktsiyasini bajaradi deb xulosa qilishga o’rin qolmaydi.
Pulning funktsiyalari bir-biri bilan o’zviy bog’liq va ular bir-birini to’ldirgan
holda pulning mohiyatini to’liq ifoda qiladi.
Pulning asosiy bosh funktsiyalaridan biri qiymat o’lchovi funktsiyasi
hisoblanadi. Ba’zi chet el va rus iqtisodchilari adabiyotlarida pulning birinchi