Iqtisodiyot ‘‘ Fakulteti iqtisodiyot (tarmoqlari va sohalari) yo’nalishi

3. Institutlar o’zgarishini mafkura nazariyasi asosida izohlash 
Mafkura nazariyasi yangi iqtisodiy tarixning bir tarmog‟i hisoblanadi. Mafkura deyilganda har kuni yuzaga keladigan muammolarni qabul qilishning ularni hal etish uchun talab etiladigan
axborot miqdorini kamaytirish imkonini beruvchi usuli (ijobiy ta‟rif), va individ harakat qilayotgan institutsional doiralarning adolatliligi yoki qonuniyligi haqidagi fikr tushuniladi (normativ ta‟rif). Birinchi ta‟rif
Merkantilizm – ushbuiqtisodiynazariyavakillaripulvaqimmatliqog‟izlardavlatningasosiyboyligidebqarashgan. Va uning manbasi savdoda deb hisoblashgan. Tovarlarimportinicheklashgan.
Eksportnirag‟batlantirib, savdobalansidaijobiysavdonishakllantirganlar. Ularamaliyotchi – iqtisodchilarbo‟lishgan.mafkuraning tashqi muhitni va o‟zaro hamkorlik ishtirokchilarining
xatti-harakatini talqin etishdan iborat bo‟lgan yangicha ifodalash funktsiyasi bilan bog‟liq. Boshqacha aytganda, mafkura yordamida individ o‟zining xatti-harakati to‟liq maqbul bo‟lmagan hollarda qarorlar qabul qilishda hisobga olinadigan omillar doirasini belgilab oladi. Bundan tashqari, muammoning o’zaro hamkorlik ishtirokchilaritomonidan umumiy mafkuraviy e‟tiqodlar asosida bir xil qabul qilinishi ular o‟rtasida aloqa va axborot almashuvini osonlashtiradi hamda ularga yangicha ifodalashning oqilona normalari asosida harakat qilish imkonini beradi. Ikkinchi ta‟rif o‟zaro hamkorlik qanaqa asosiy qadriyatlar va normalar asosida yo‟lga qo‟yilishi kerakligi to‟g‟risidagi
normativ fikrni mafkura bilan bog‟laydi. Institutlarning rivojlanishning avvalgi harakat yo‟nalishiga bog‟liqligi asosan institutlarning yangicha ifodalash funktsiyasi bilan shartlangan. «Individlarning amaliy tajribasi avvalgi mafkura asosida talqin etilmasa, ular o‟zlarining mafkuraviy qarashlarini o‟zgartirishadi». Biroq, tajribaning mafkuraga mos kelmasligi darhol
mafkuraviy qarashlarning tubdan o‟zgarishiga olib kelmaydi – o‟zgarishlar tuzatishlar kiritish va kichik o‟sishlar xususiyatiga ega bo‟ladi. Mafkuraga asoslangan qabul qilish tozalovchi
orqali o‟tuvchi tubdan yangi tajriba salgina tuzatishlar kiritilgan eski tajribaga aylanadi.
Mafkuradagi sekin, qisman o‟zgarishlar yuz beradigan uzoq davrlar unda talqin etish mexanizmining almashuvi yuz beradigan tub o‟zgarishlarning nisbatan qisqa davrlari bilan almashadi. Yangi tajriba yuzaga kelishining tezligi bilan mafkuraning tubdan almashishi extimoli o‟rtasida bog‟liqlik kuzatiladi. Endi shuni ta‟kidlash mumkinki, mafkurani yuqorida ta‟riflangan
«uzuq-uzuq muvazanat» (punctuated equilibrium) usuli bilan o‟zgartirish avtomatik xususiyatga ega emas, balki mafkuraning o‟zida unga joriy tuzatishlar kiritilishi uchun mas‟ul bo‟lgan unsurlar mavjud bo‟lgan taqdirdagina amalga oshiriladi. Shu nuqtai nazardan mafkuralar
ikki xilda bo‟ladi. Birinchi turdagi mafkuralar doirasida yangi hayotiy tajribaning yuzaga kelgan talqin etish mexanizmlariga zidligi yangi tajribani qabul qilishdan yoki uni talqin etishdan va umuman mafkuradan voz kechish ko‟rinishiga ega bo‟ladi. Aksincha, ikkinchi
turdagi mafkuralar yangi tajribani sintez qilish hamda mafkuraga doimiy tuzatishlar kiritish orqali yangi tajriba va avvalgi dunyoqarashni integratsiyalash imkonini beradi. Masalan, umuman jamiyatga ko‟chirilgan norasmiy normalar amalda bo‟lish va qo‟llashning mutlaqo

---

yangi sharoitlariga tushib qoladi. Normaning tarkibi bilan norma bajarishi lozim bo‟lgan maqsadlar o‟rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Ushbu qarama-qarshilik inversiya mantig‟i asosida (norasmiy normani o‟zgartirmagan holda uni legallashtirish yoki norasmiy normani
taqiqlash), yoki mediatsiya mantig‟i asosida (norasmiy normani umuman jamiyat doirasidagi o‟zaro hamkorlikning o‟ziga xos jihatiga muvofiq talqin etish) hal etilishi mumkin.

---