"iqtisodiyot" fakulteti "bank ishi" fanidan mustaqil ish

2. PUL TIZIMINING ELEMENTLARI
Pul tizimi quyidagi elementlami o‘z ichiga oladi:
❖ 
pul tizimini tashkil etish tamoyillari;
❖ 
pul birligi;
❖ 
baho masshtabi;
❖ 
pulning turlari;
❖ 
pul birliklari va belgilarini emissiya qilish tartibi va ulaming
ta’minlanganlik asoslari;
❖ 
pul muomalasini tartibga solishning usullari;
❖ 
mamlakatda pul oborotining tarkibi va uni tashkil etish.
Pul tizimini tashkil etish tamoyillari - pul tizimini tashkil etishning asosiy 
elementlaridan hisoblandi. Pul tizimini tashkil etishda davlat tomonidan pul tizimini tashkil 
etishning tartib va qoidalari nazarda tutiladi. Takidlash joizki, bozor iqtisodiyoti amal 
qilayotgan barcha mamlakatda muomalaga pul belgilarini emissiya qilish, bank tizimining 
tarkibi bir-biriga o'xshasada har bir mamlakatda pul-kredit va moliya siyosatini amalga 
oshirishning o‘ziga xos tamoyillari mavjud. Ushbu tamoyillaming asosiylari quyida 
keltirilgan.
Pul tizimini markazdan boshqarish tamoyili. Pul tizimini boshqarishning ushbu 
tamoyili mamlakatni ma’muriy - taqsimlash modeliga xos bolib, bu jarayonda barcha pul 
munosabatlari tegishli ko'rsatma va reja asosida amalga oshiriladi. Mamlakatda faoliyat 
yuritadigan barcha banklar va ulaming filiallari davlat ixtiyorida va nazorati ostida faoliyat 
yuritadi. Muomalada pul massasini tartibga solish tegishli reja va direktiv ko’rsatmalar orqali 
bajariladi.

---

7 
Pul tizimini talab va taklif asosida tartibga solish tamoyili. Pul tizimini tashkil 
etishning ushbu tamoyilida asosiy e’tibor milliy valyutaning sotib olish qobiliyatini 
mustahkamligi va inflatsiya darajasining normal me’yoriga qaratiladi. Mamlakat Markaziy 
banki mustaqil ravishda pul-kredit siyosatini amalga oshiradi, kredit muassasalari Markaziy 
bank tomonidan belgilangan tegishli iqtisodiy normativlarga rioya etgan holda o'zining 
faoliyatini tashkil etadi.
Pul birligi. Pul birligi va uning nomi hukumatning tegishli qonun va me’yoriy 
hujjatiari asosida belgilanadi. Qonun va tegishli me’yoriy hujjatlar asosida belgilab qo'yilgan 
pul belgilari mamlakatda yagona to’lov vositasi vazifasini bajaradi. Mamlakat iqtisodiyotida 
muomalada bo’lgan pul birligi o'zining nomiga ega boladi. Milliy valyutaning nomi barcha 
mamlakatlarda turlicha nomda yuritiladi. Masalan, AQShda dollar, Buyuk Britaniyada funt 
sterling, Xitoyda yuan va boshqalar .
Baho masshtabi - bu qiymatning pul birligida aks ettirish vositasidir, pulning o‘ziga 
xos bo’lgan texnik funksiyasi ham hisoblanadi. Muomalada oltin va kumush tangalar pul 
vazifasini bajargan paytda baho masshtabi, ya’ni milliy valyutaning bahosi bevosita oltin va 
kumush tangalar orqali aniqlangan. Ya’ni, qog'oz pullar ma’lum miqdorda oltin va kumush 
tangalar bilan ta’minlangan.
1971 - 1973 yillarda rasmiy ravishda oltinning pul vositasi vazifasini bajarishi va 
qog'oz pullarning oltin bilan ta’minlanganligi bekor qilindi. Natijada, milliy valyutaning 
baho masshtabi tovarlar va xizmatlar hamda xorijiy valyutalarga nisbatan talab va taklif 
asosida aniqlanadigan bo'ldi, ko‘pchilik mamlakatlar milliy valyutaning qiymatini 
aniqlashda dunyoning yetakchi valyutalari hisoblangan AQSh dollari, yevro, yuan kabi 
valyutalarni asos qilib oladi. Mamlakatda baholar masshtabi milliy pul birligi va uning 
elementlari orqali o’lchanadi. Masalan, O'zbekistonda “So'm”

---

8 
Pulning turlari - malakatdagi qonuniy to’lov vositasi hisoblanadi. Hozirgi paytda hech 
qanday mamlakatda metall pul tizimi amal qilmaydi. Pulning asosiy turlari sifatida kredit 
biletlari (banknota), shuningdek, davlatning xazina biletlari va tangalar to’lov vositasini 
bajaradi.
Banknota (bank biletlari) - bu qonuniy tolov vositalari hisoblanib, mamlakat Markaziy 
banki tomonidan muomalaga chiqariladi va tartibga solinadi.
Xazina biletlari - qog'oz pul bo’lib, mamlakat Moliya vazirligi tomonidan davlat 
budjeti taqchilligi va qo'shimcha xarajatlami qoplash maqsadida muomalaga chiqariladi.
Banknotalardan farqi shundaki, ushbu pullar hech qanday qimmatbaho metall bilan 
ta’minlanmagan bo’lib, oltin va kumushga almashtirish mumkin bo’lmagan.
Xazina biletlari pul tizimining dastlabki davrlarida joriy etilgan bo’lib, mamlakat 
Moliya vazirligi Markaziy bank bilan bir qatorda pul chiqarish huquqini o'zida saqlab 
qolgan. Hozirgi paytda barcha mamlakatlarda milliy valyuta va pul muomalasi 
barqarorligiga to’liq Markaziy bank mas’ul ekanligi tufayli hech qanday mamlakatda Moliya 
vazirligi xazina biletlarini muomalaga chiqarmaydi. Agar budjet taqchilligini qoplash uchun 
mablag' zarur bo'lsa ushbu mablag'ni Markaziy bankdan kredit sifatida oladi.
Tanga - mamlakatning qonuniy to'lov vositasi sifatida turli qiymatlarda muomalaga 
chiqariladi. Iqtisodiy adabiyotlarda tangalar “maydalovchi pul” tarzida ham talqin etiladi, 
buning boisi shundaki, tangalar kichik qiymatda muomalaga chiqarilib, savdo-sotiq ishlarida 
qaytimlarni berishda qo’llaniladi. Albatta, buning uchun mamlakat milliy valyutasi barqaror 
va sotib olish qobiliyati yuqori bolishi maqsadga muvofiq.
Pul birliklari va belgilarini emissiya qilish tartibi va ulaming ta’minlanganlik asoslari. 
Har bir mamlakat o'zining milliy valyutasini emissiya qilish tartibi va qoidalarini mustaqil 
ravishda amalga oshiradi. Mamlakatda milliy valyutani emissiya qilish, muomalaga pullami 
chiqarish va muomaladan qaytarib olish tartibini Markaziy bank amalga oshiradi. 

---

9 
Muomaladagi pul birliklari Markaziy bankning barcha aktivlari va mamlakatdagi moddiy 
tovar qiymatliklar bilan ta’minlanadi.
Pul muomalasini tartibga solishning usullari. Mamlakatda pul muomalasini tartibga 
solishning asosiy maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat bo’lib, 
ushbu vazifani Markaziy bank amalga oshiradi. Markaziy bank pul muomalasini tartibga 
solishning asosiy instrumentlari sifatida majburiy zaxiralar siyosati, qayta moliyalash 
siyosati, ochiq bozordagi operatsiyalari, depozit siyosati va valyuta siyosatini amalga 
oshiradi. Markaziy bank ushbu instrumentlar orqali tovar massasi va pul massasi o'rtasidagi 
o‘zaro mutanosiblikni tartibga soladi. Bundan asosiy maqsad mamlakat milliy valyutasining 
barqarorligini ta’minlashdan iborat.
Mamlakatda pul oborotining tarkibi va uni tashkil etish. Pul oboroti o‘z tarkibiga naqd 
pulli va naqd pulsiz hisob-kitoblami oladi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan pul 
oborotining asosiy qismi naqd pulsiz hisob-kitoblar ulushiga to'gri keladi. Pul oborotining 
tarkibi, tartibi va nazorati Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi.
Har bir mamlakatda pul tizimining tarkibi, amal qilish usullari va tartibi davlatning 
tegishli qonunlari asosida o’rnatiladi.
Pul tizimining mustahkamligi va uning barqarorligiga turli omillar ta’sir qiladi. 
Xususan: Mamlakat Markaziy bankining pul-kredit siyosatini amalga oshirishdagi 
mustaqilligi. Ko'pchilik hollarda Markaziy bank pul-kredit siyosatini amalga oshirishga 
hukumatning aralashuvi va tazyiqi natijasida milliy valyutaning sotib olish qobiliyati 
zaiflashadi, mamlakat bank tizimiga aholining ishonchi pasayib ketadi. Buning natijasida 
pul tizimi nobarqaror bo’lib, Markaziy bank tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosati 
o'zining tegishli samarasini bermaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlaming moliyaviy 
barqarorligi va raqobatbardoshligi. Mamlakatning iqtisodiy jihatdan mustahkamligi va 
ishlab chiqarilayotgan tovarlar va ко‘rsatilayotgan xizmatlaming raqobatbardoshligi pul 
tizimining barqarorligini ta’minlashga bevosita xizmat qiladi. Pul tizimi va uning 

---

10 
elementlarini rivojlanishi, shuningdek, samarali tashkil etilishiga qator omillar ta’sir qiladi. 
Bulardan asosiylari sifatida mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi va barqarorligini 
ta’minlanganligi hisoblanadi.
2