Iqtisodiyot fakulteti iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi
Moddiy resurslarni tahlil qilish
Download 84.17 Kb.
|
|
3. Moddiy resurslarni tahlil qilish
Har qanday turdagi mahsulotni (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqarish moddiy resurslardan foydalanish bilan bog'liq. Ma'lum bir assortiment va sifatdagi moddiy resurslar mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) chiqarish va sotish hamda tannarxini pasaytirish dasturini amalga oshirish uchun asos va zarur shartdir. Resurslardan kompleks foydalanish, ularni oqilona iste'mol qilish, arzonroq va samaraliroq materiallardan foydalanish ishlab chiqarishni ko‘paytirish va moliyaviy holatni yaxshilashning eng muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Assortimentni yangilash, ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojning oshishiga olib keladi. Xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar har xil turdagi, tovar, nav, o‘lchamdagi juda katta miqdordagi moddiy resurslarni iste'mol qiladilar. Iste'mol qilinadigan moddiy resurslarning assortimenti va assortimenti mahsulotlarning assortimenti va murakkabligiga bog'liq. Materiallarning nomenklaturasi bir xil materiallarga bo‘lgan ehtiyojni to‘g'ri tizimlashtirish va guruhlarni hisoblash imkonini beradi. Moddiy resurslar - bu xo‘jalik yurituvchi sub'ekt mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va ishlarni bajarish uchun iqtisodiy faoliyatda foydalanish uchun sotib oladigan har xil turdagi xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, energiya, butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar. Moddiy resurslar ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan moddiy resurslar to‘plami bo‘lgan moddiy xarajatlarga ketadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy to‘plamida ular taxminan 70% ni tashkil etadi, bu mahsulotlarning yuqori moddiy iste'mol qilinishidan dalolat beradi. Mahsulotlarning moddiy iste'molini kamaytirish ishni takomillashtirishning eng muhim yo‘nalishi hisoblanadi, chunki barcha turdagi resurslardan tejamli foydalanish ishlab chiqarish hajmining oshishini va ishlab chiqarish tannarxining pasayishini ta'minlaydi. Moddiy resurslardan foydalanishni tahlil qilish vazifalari: - turlari, navlari, tovar belgilari, sifati va etkazib berish muddatlari bo‘yicha iqtisodiy sub'ektni zarur moddiy resurslar bilan ta'minlash darajasini aniqlash; - dinamikada mahsulotlarni moddiy iste'mol qilish darajasini tahlil qilish; - mahsulotlarning moddiy iste'mol darajasi o‘zgarishiga individual omillarning ta'sirini o‘rganish; - materiallarni majburiy almashtirish natijasida yo‘qotishlarni aniqlash, shuningdek materiallar etishmasligi sababli uskunalar va ishchilarning ishlamay qolishi; - moddiy-texnika ta'minoti va moddiy resurslardan foydalanishni tashkil etishning mahsulot hajmi va mahsulot tannarxiga ta'sirini baholash; - moddiy xarajatlarni kamaytirish va ularning ishlab chiqarish hajmiga ta'sirini kamaytirish uchun foydalanilmayotgan imkoniyatlarni (xo ‘jalik ichidagi zaxiralarni) aniqlash. Xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning moddiy resurslar bilan xavfsizligini tahlil qilish uchun ma'lumot manbalari quyidagilar: - biznes-reja; - operatsion-texnik va buxgalteriya yozuvlarining ma'lumotlari; - moddiy resurslarning tushumlari, xarajatlari va qoldiqlari bo‘yicha analitik buxgalteriya ma'lumotlari; 7 Moddiy resurslarni tahlil qilishdan maqsad resurslardan oqilona foydalanish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdir. Moddiy resurslarga o‘sib borayotgan talabni ekstensiv va intensiv ravishda qondirish mumkin. Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojni qondirishning keng usuli ko‘proq materiallarni sotib olish yoki ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi, bu esa ma'lum moddiy xarajatlarning ko‘payishiga olib keladi. Biroq, ishlab chiqarish hajmi ko‘paytirilsa yoki doimiy xarajatlar kamaytirilsa, mahsulot tannarxi pasayishi mumkin. Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojni qondirishning intensiv usuli ishlab chiqarish jarayonida materiallardan tejamkorroq foydalanishni nazarda tutadi, bu esa o‘ziga xos moddiy xarajatlarning pasayishini ta'minlaydi va mahsulot tannarxini pasaytiradi. Iqtisodiy sub'ektning moddiy resurslar bilan ta'minlanishini tahlil qilish Ishlab chiqarish hajmining o‘sishi va sifatining yaxshilanishi ko‘p jihatdan iqtisodiy sub'ektni moddiy resurslar bilan ta'minlash va ulardan foydalanish samaradorligiga bog'liq. Men mahsulotning moddiy sarfidir. Moddiy resurslarni o‘z vaqtida qabul qilish va ulardan samarali foydalanish uzluksiz, ritmik ishni, biznes-rejaning bajarilishini va daromadning ko‘payishini ta'minlaydi. Asossiz ortiqcha ortiqcha aylanma mablag'lar aylanmasining pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa moliyaviy holatni yomonlashtiradi. Rossiya iqtisodiy amaliyotining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ko‘plab xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar yuqori likvidli mahsulotlar (benzin, alkogol va boshqalar) ko‘rinishidagi zaxiralarni yaratadilar. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiy sub'ekt miqdori, sifati va assortimenti bo‘yicha moddiy resurslarning maqbul ta'minotiga ega bo‘lishi kerak. Zamonaviy sharoitda tadbirkorlik sub'ektlari chiqish dasturiga asosan mustaqil ravishda quyidagilarni belgilaydilar: - iste'mol qilingan resurslar miqdori; - ularning sifati; - etkazib beruvchilar va asosiy bazalar; - qabul qilish shartlari. Texnologik jarayon va ishlab chiqarishning boshqa xususiyatlariga asoslanib, ular iste'mol stavkasini, inventarizatsiya stavkasini aniqlaydilar, keraksiz materiallarni mahsulot assortimenti nuqtai nazaridan aniqlaydilar, ularni amalga oshirish choralarini belgilaydilar. Xo‘jalik yurituvchi sub'ektning moddiy resurslar bilan ta'minlanishini tahlil qilish ularning yil boshidagi zaxiralarini, oxiridagi qoldiqlarni, korxona omboriga materiallarning haqiqiy kelib tushishi to‘g'risidagi ma'lumotlar bilan ta'mirlash zarurligini hisobga olgan holda materiallarga rejalashtirilgan ehtiyojni taqqoslash bilan boshlanadi. Ko‘pgina sanoat korxonalari iste'mol qilinadigan materiallarning keng assortimentiga ega, shuning uchun materiallar ta'minotini tahlil qilish uni ishlab chiqarishni belgilaydigan eng muhim turlarga muvofiq amalga oshiriladi. Birinchidan, MTS (moddiy-texnika ta'minoti) rejasi sifatini baholash beriladi. Rejalarning haqiqatini tekshirish moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojning o‘sishi uchun asos bo‘lgan me'yor va standartlarni o‘rganishdan boshlanadi. Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojni qoplash manbalari bilan to‘liq ta'minlash uzluksiz ishlash shartidir. Chetdan moddiy resurslarni olib kirishga bo‘lgan haqiqiy ehtiyoj umumiy talab va uning ichki qoplash manbalari yig'indisi o‘rtasidagi farqga teng. Tahlil jarayonida moddiy resurslarni etkazib berishga bo‘lgan ehtiyoj ularni etkazib berish shartnomalari va moddiy resurslarni etkazib berishning amalda bajarilishi bilan qondiriladimi-yo‘qligi tekshiriladi. Biznes-reja ma'lumotlari va ta'minot bo‘limlarining tezkor-texnik hisobotlari asosida analitik jadval tuziladi, bu shartnomalar bilan moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojning xavfsizligini va ularning amalda bajarilishini baholashga imkon beradi. Tahlil ob'ekti ta'minotning murakkabligi, ya'ni moddiy resurslarning eng muhim turlari o‘rtasidagi ma'lum munosabatlarga muvofiqligi. Ta'minotning murakkabligini buzish, qoida tariqasida, ishlab chiqarish vaqtining buzilishiga, assortimentning buzilishiga va mahsulot hajmining pasayishiga olib keladi. Tahlil qilishda bo ‘shatish ritmini belgilaydigan materiallarni (ayniqsa to ‘plamda) etkazib berish nuqtai nazaridan vazifani bajarishga katta ahamiyat beriladi. Materiallarni etkazib berish (sotib olish) shartlarining buzilishi assortimentning buzilishiga, mahsulot hajmining pasayishiga olib keladi. Xo‘jalik yurituvchi sub'ektning uzluksiz ishlashi relef dasturini amalga oshirish uchun optimal zaxira miqdorini yaratmasdan mumkin emas. Tahlil jarayonida eng muhim turdagi xomashyo va materiallar zaxiralarining haqiqiy hajmining standart o‘lchamlarga muvofiqligi aniqlanadi. Shu maqsadda moddiy resurslarning natura shaklidagi haqiqiy mavjudligi va ularning o‘rtacha kunlik iste'moli to‘g'risidagi ma'lumotlar asosida ularning kunlar ichida haqiqiy materiallar zaxirasi aniqlanadi va standart qiymati bilan taqqoslanadi. Ko‘pgina xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarda moddiy resurslardagi ishlab chiqarish zaxiralarining me'yori nafaqat kunlar ichida, balki mutlaq ma'noda ham o‘rnatiladi. Qimmatli qog'ozlar stavkasi muttasil ravishda moddiy resurslarning muayyan turlarining o‘rtacha kunlik ehtiyojining rejalashtirilgan hajmi bo‘yicha kunlar davomida belgilangan aktsiya stavkasining mahsuloti sifatida aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot assortimenti doimiy ravishda o‘zgarib turadi, bu ma'lum bir vaqtdagi ehtiyojlar holatini aks ettiradi. Natijada, xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar ortiqcha xomashyo, materiallar yoki keraksiz materiallar zaxiralariga ega bo‘lishi mumkin. Ortiqcha va talab qilinmagan materiallar, mahsulot assortimenti asosida, omborlar buxgalteriya ma'lumotlariga ko‘ra tushumlar va xarajatlarni taqqoslab aniqlanadi. Bir yil va undan ko‘proq vaqt davomida talab qilinmaydigan bo‘lib chiqqan materiallar turlari sekin harakatlanadigan (keraksiz) guruhga kiritiladi. Umumiy xarajatlarni va ularni amalga oshirish choralarini aniqlang. Iste'mol qilinadigan moddiy resurslarning sifati ishlab chiqarish hajmiga katta ta'sir ko‘rsatadi. Sifatning o‘zgarishi hosilni belgilaydi. Iste'mol qilinadigan moddiy resurslar sifatining pasayishi jihozlarning ishdan chiqishiga, materiallar sarflanish normalarining buzilishiga, tannarxning oshishiga va tayyor mahsulotlar sifatining pasayishiga olib keladi. Shuning uchun moddiy resurslarning xavfsizligini tahlil qilishda hisobot davrida olingan materiallarning sifatini tekshirish, past sifatli materiallarni olish sabablarini aniqlash, etkazib berish bo‘limi tomonidan tegishli sifatli materiallarni olish uchun qanday choralar ko‘rilganligini aniqlash kerak. Sifat tahlili tasodifiy tekshirish orqali amalga oshiriladi, tekshirish natijalariga ko‘ra talablarga javob bermaydigan materiallarni qabul qilish aktlari tuziladi, bu etkazib beruvchilarga sanktsiyalar va da'volarni taqdim etish uchun asosdir. 8 Moddiy resurslardan ishlab chiqarishda foydalanish tahlili Ishlab chiqarishda materiallardan foydalanishni tahlil qilish tahliliy ishlarning eng muhim yo‘nalishi hisoblanadi, chunki ushbu tahlil jarayonida materiallarning ishlatilishidagi mahsulotning ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga miqdoriy ta'sirini aniqlash mumkin. Mahsulot ishlab chiqarishga ta'sirini tahlil qilishda, avvalo, qanday turdagi materiallar ma'lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarishni cheklashini, hisobot davrida ushbu resurslarni olish rejasi qanday bajarilganligini va ularni ishlab chiqarish uchun iste'mol qilish normalari qanday bajarilganligini, ishlab chiqarish chiqindilari ortiqcha bo‘lganligini aniqlash kerak. Tashkilotning moddiy resurslari. Mahsulotlarni ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish jarayonida mehnat qurollaridan tashqari mehnat ob'ektlari ham qo‘llaniladi. Asosiy vositalardan farqli o‘laroq, odatda, ushbu moddiy boyliklar bir ishlab chiqarish tsiklida to‘liq iste'mol qilinadi va ularning qiymati to‘liq ishlab chiqarilgan mahsulotlarga (ishlarga, xizmatlarga) o‘tkaziladi. Moddiy resurslar - bu asosiy va yordamchi materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg'i va energiya o‘z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilinadigan mehnat ob'ektlari. Ishlab chiqarish zaxiralari. Tovar va moddiy qadriyatlar - bu tayyor mahsulotni (ishlarni bajarish, xizmatlar ko ‘rsatish) olish uchun inson mehnati yo‘naltirilgan ob'ektlar. Ishlab chiqarish zahiralari - bu ishlab chiqarish jarayoniga hali kirib kelmagan va korxonada ombor zaxiralari shaklida bo‘lgan mehnat ob'ektlari. Tovar-moddiy zaxiralar aylanma mablag'larning bir qismidir. Bunga quyidagilar kiradi: xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar, asosiy vositalarni ta'mirlash uchun ehtiyot qismlar, yoqilg'i, arzon va eskirgan buyumlar, inventarizatsiya, ish haqi 30 tagacha ish haqi va xizmat muddati 12 oydan kam bo‘lgan asboblar, shuningdek maxsus vositalar va qurilmalar, ularning narxidan qat'i nazar, mahsulotning cheklangan partiyasini chiqarish yoki alohida buyurtma uchun mo‘ljallangan. Ishlab chiqarish zaxiralariga bo‘lgan ehtiyoj ishlab chiqarish jarayoni doimiy ravishda amalga oshirilib, vaqti-vaqti bilan xom ashyo, materiallar, butlovchi qismlar bilan ta'minlanishi bilan bog'liq. Milliy iqtisodiyotda ishlatiladigan barcha moddiy resurslar shartli ravishda xom ashyo va yoqilg'i-energetikaga bo‘linadi. Xom ashyo - to‘g'ridan-to‘g'ri turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan mehnat ob'ektlari (masalan, sanoat). Mahsulotlarni ishlab chiqarishda ishtirok etish xususiyati bo‘yicha, ya'ni mahsulotlarni yaratishda bajariladigan funktsiyaga qarab, xom ashyo asosiy va yordamchi bo‘linadi. Xom ashyoning asosiy turlariga ishlab chiqarilgan mahsulotlarning asosini tashkil etadigan mahsulotlar kiradi. Yordamchi - mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadi, uning moddiy asosi emas, balki unga faqat ma'lum sifat xususiyatlarini beradi, masalan, iste'mol xususiyatlarini yaxshilash, taqdimot va hk. Yoqilg‘i-energetika resurslari deganda quyidagilar tushuniladi: tabiiy yoqilg'i-energetika resurslari (tabiiy yoqilg‘i - ko‘mir), yoqilg‘ini qayta ishlash mahsulotlari (briketlar), ikkilamchi energiya resurslari (yoqilg'i, chiqindilar). Tashkilotlarda ishlab chiqarish jarayonida turli xil usullarda ishlatiladigan turli xil inventarizatsiya buyumlaridan foydalaniladi. Ularning bir qismi ishlab chiqarish jarayonida to‘liq iste'mol qilinadi (xom ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqalar), boshqalari faqat shakllarini o‘zgartiradilar (moylash materiallari, laklar, bo‘yoqlar), boshqalari esa tashqi o‘zgarishsiz mahsulotlarga kiritiladi. (ehtiyot qismlar), to‘rtinchisi - faqat ularning massasi yoki kimyoviy tarkibiga (maxsus uskunalar) kiritilmagan mahsulotlarni ishlab chiqarishga hissa qo‘shadi. Ishlab chiqarish zaxiralarining maqsadiga qarab, ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan va uni ishlab chiqarishda muhim tarkibiy qism bo‘lgan xom ashyo va asosiy materiallar. -xom ashyo - bu qishloq xo‘jaligi va qazib olish sanoatining mahsulotlari (kartoshka, don, paxta, moy va boshqalar), materiallar esa qayta ishlash sanoatining mahsulotlari (kraxmal, un, mato, yog'och va boshqalar); - yordamchi materiallar xom ashyo va asosiy materiallarga ta'sir qilish uchun (ziravorlar, oziq-ovqat sanoatidagi bo‘yoqlar, tugmachalar, kiyim-kechak sanoatidagi iplar), shuningdek ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish uchun (moylash materiallari va boshqalar); - qayta ishlashning ba'zi bosqichlaridan o‘tgan, ammo tayyor mahsulot bo‘lmagan, ammo uning moddiy asosini tashkil etadigan yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, tuzilmalar va qismlar (uylar qurish uchun panellar va boshqalar); - sanoat va maishiy ehtiyojlar uchun yoqilg'i (benzin, neft, dizel yoqilg'isi, gaz, ko‘mir, torf, o‘tin va boshqalar); - tayyor mahsulot va materiallarni qadoqlash, saqlash, tashish uchun ishlatiladigan idishlar va konteyner materiallari; - mashinalar, uskunalar, transport vositalarining eskirgan qismlarini ta'mirlash va almashtirish uchun, shuningdek muomaladagi va zaxiradagi avtomobil shinalarini hisobga olish uchun ishlatiladigan ehtiyot qismlar; - qayta ishlash uchun tashqariga o‘tkazilgan materiallar; - inventarizatsiya va uy-ro‘zg'or buyumlari; - omborda maxsus jihozlar va maxsus kiyimlar; - ishlayotgan maxsus uskunalar va maxsus kiyimlar. Ishlab chiqarishda materiallarning ishlatilishini hisobga olish va nazorat qilishni oqilona tashkil etish maqsadida va ularning keng assortimenti bilan bog'liq holda tashkilotlar, moddiy boyliklarning yuqoridagi konsolidatsiyalangan iqtisodiy tasnifidan tashqari, ularni texnik xususiyatlari va xususiyatlariga ko‘ra batafsilroq guruhlashdan foydalanadilar. Masalan, xom ashyo va materiallar quyidagilarga bo‘linadi: qora metallar, rangli metallar, kimyoviy moddalar va sanoat kauchuk mahsulotlari, yog'och materiallari, kabel mahsulotlari, konstruktsiyalar va ehtiyot qismlar va boshqalar. Guruhlar va kichik guruhlar ichida qiymatlar alohida turlar, markalar, navlar va standart o‘lchamlar kontekstida ko‘rsatiladi. Shu maqsadda tashkilotlar bir hil xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishda iste'mol qilinadigan materiallarning nomenklaturalarini (ro‘yxatlarini) ishlab chiqmoqdalar. Moddiy resurslarni boshqarish. Moddiy resurslar so‘zning keng ma'nosida takror ishlab chiqarishning moddiy shartlari to ‘plamidir. Moddiy boyliklarning asosiy manbai tabiatdir, garchi real hayotda barcha moddiy resurslar insonning maqsadga muvofiq faoliyati jarayonida yaratiladi va moddiy shaklda mehnat mahsuli hisoblanadi. Moddiy resurslarning mohiyati ular inson va jamiyat hayotining moddiy va moddiy asosi ekanligi bilan belgilanadi. Reproduktiv jarayon bosqichlaridan ketma-ket o‘tib, moddiy resurslar tovar shaklini barcha xususiyatlari va qarama-qarshiliklari bilan egallaydi (qiymat va qiymatdan foydalanish, aniq mehnat va mavhum mehnat). "Ishlab chiqarish" bosqichida aniq mehnat ob'ektlari (avvalgi tovarlar) foydalanish qiymatini yo‘qotadi, yangi xususiyatlar va sifatlarga ega bo‘ladi va potentsial foydali bo‘ladi, ya'ni. tarqatish va almashtirish jarayonida real bo‘lib qoladigan potentsial foydalanish qiymatini sotib olish. "Tarqatish" takror ishlab chiqarish tsiklining mustaqil bosqichi sifatida ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishning o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Hukumat tuzilmalari (ya'ni mansabdor shaxslar) haqiqatan ham bozorga xos bo‘lgan funktsiyalarni egallab olishdi. Ularning qarorlari (ishlab chiqarish va etkazib berish bo‘yicha davlat topshiriqlari, iste'mol chegaralari) rasmiy ravishda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan mezonlar bilan tasdiqlangan, ammo aslida ular ko‘pincha xatolar bo‘lgan. Haqiqiy bo‘lmagan rejalar, ularning bajarilishini qattiq nazorat qilish bilan birgalikda (davlat ta'minoti topshirig'i qonun kuchiga ega edi) va markazlashgan narxlar moddiy resurslarning etishmovchiligini keltirib chiqardi, takliflar va postkriptlarni haddan tashqari oshirib yuborish amaliyotini rag'batlantirdi. Haqiqiy tovar-pul munosabatlariga asoslangan bozor iqtisodiyotida alternativa iqtisodiy taqsimot bo‘lib, u deyarli ayirboshlash bosqichiga to‘g'ri keladi. "Birja" tovarlarni sotish va sotib olishni nazarda tutadi va tovar aylanishini o‘ziga xos qonunlari bilan belgilaydi. Ushbu bosqichda moddiy resurslar ishlab chiqarish jarayonida sarflangan mehnat mahsuli bo‘lib, ilgari olingan salohiyat o‘rniga haqiqiy foydalanish qiymatiga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish sohasiga sarflangan mehnat natijalari jamoatchilik tomonidan tan olinadi, moddiy resurslar o‘z iste'molchisini topadi. Sotib olish-sotish aktlari soni juda ko‘p bo‘lishi mumkin, bu tovar aylanmasi sohasini tashkil etishga bog'liq. Shuni yodda tutish kerakki, tovar aylanmasi sohasini tashkil etish bevosita iqtisodiyot holatiga ta'sir qiladi. Ushbu muammo asosan moddiy resurslarni ishlab chiqarish va muomaladagi aktivlar aylanishining turli bosqichlarida taqsimlanishi bilan bog'liq. Shu munosabat bilan kontseptsiyani aniqlash, bozor iqtisodiyoti uchun moddiy resurslar zaxiralarining mohiyati va ahamiyatini aniqlash juda muhimdir. Tovar-moddiy zaxiralar iqtisodiyotning moddiy salohiyatining bir qismidir. Shuni ta'kidlash kerakki, bu ma'lum bir vaqtda ishlab chiqarish va iste'mol o‘rtasidagi "bufer" sifatida ishlashi tufayli ishlab chiqarish jarayonidan "chetlatilgan" yoki aylanma sohasi kanallari orqali harakatlanishning u yoki bu bosqichida bo‘lgan tovarlar. Moddiy resurslar va ombor holatidagi tovarlar xalq xo‘jaligining turli tarmoqlari korxonalari omborlarida saqlanadi, korxonalar o‘rtasida aloqa yo‘llari bo‘ylab tashiladi va savdo va vositachilik firmalarining omborlarida bo‘ladi. Barcha holatlarda zaxiralar korxonalarning aylanma mablag'larining moddiy asosi sifatida qaralishi kerak. Tovar-moddiy zaxiralar ularning iqtisodiy maqsadi va ishlab chiqarish muomalasi jarayonida va muomaladagi aktivlarga qarab tasniflanadi. Tovar aylanmasi muammolariga bag'ishlangan iqtisodiy adabiyotlarda tovar-moddiy zaxiralarning asosiy guruhlari to‘g'risida fikr qat'iyan tasdiqlangan. Haqiqiy oqim tezligi nazariyga qaraganda kimyoviy jarayonlarda yuzaga keladigan yo ‘qotishlar miqdori bo‘yicha katta. Haqiqiy va nazariy material iste'moli o‘rtasidagi farq (ortiqcha yo‘nalishda) qanchalik kichik bo‘lsa, bu ko‘rsatkich shunchalik progressiv bo‘ladi. Ikkilamchi moddiy resurslar Ikkilamchi moddiy resurslar - dastlabki foydalanilgandan so‘ng, ishlab chiqarishda xom ashyo yoki mahsulot sifatida qayta ishlatilishi mumkin bo ‘lgan materiallar va mahsulotlar; qo ‘shimcha moddiy-texnik resurslarning manbai hisoblanadi. Ulardan foydalanish tufayli asosiy xarajatlar va o‘ziga xos kapital qo‘yilmalar kamayadi va iqtisodiy o‘sish sur'atlari tezlashadi. Ikkilamchi moddiy resurslarning asosiy manbalari ishlab chiqarish va iste'mol qilish chiqindilaridir. Ishlab chiqarish chiqindilari - bu mahsulot ishlab chiqarish yoki ishni bajarish jarayonida hosil bo‘lgan va dastlabki iste'mol xususiyatlarini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar qoldiqlari. Iste'mol chiqindilari - jismoniy yoki ma'naviy buzilish natijasida iste'mol xususiyatlarini yo‘qotgan mahsulotlar va materiallar. Amalda, foydalanilmayotgan chiqindilar o‘rtasida farq bor, ular uchun hozirda foydalanish shartlari yo‘q; hozirgi paytda xalq xo‘jaligida qayta ishlatilishi mumkin bo‘lgan ikkilamchi xom-ashyo. Hozirgi vaqtda ikkilamchi moddiy resurslar va chiqindilar toifalari o‘rtasidagi munosabatlar aniq o‘rnatilmagan, shuning uchun ikkilamchi moddiy resurslar tushunchasiga nisbatan uchta asosiy nuqtai nazar mavjud. Birinchisiga ko‘ra, ikkilamchi moddiy resurslar tushunchasi chiqindilar tushunchasidan kengroqdir. Ushbu pozitsiyaga rioya qilgan mualliflar ta'kidlashlaricha, chiqindilar bilan bir qatorda yon mahsulotlar va yon mahsulotlar ikkilamchi moddiy resurslarning ajralmas qismi hisoblanadi. Bizningcha, ikkilamchi moddiy resurslar atamasini bu9nday talqin qilish ularning tarkibiga qo‘shimcha mahsulotlar va yon mahsulotlar kiradi, ular aslida tayyor mahsulotlar, shuningdek, ilm-fan va texnika taraqqiyotining ushbu bosqichida ulardan foydalanish imkonsiz bo‘lgan chiqindilarning bir qismi. Ikkilamchi moddiy resurslar va chiqindilar atamalariga ikkinchi yondashuv ular orasidagi farqni xiralashtiradi. Unga muvofiq xalq xo‘jaligida hosil bo ‘lgan ishlab chiqarish va iste'mol chiqindilari ikkinchi darajali moddiy resurslar deb yuritiladi. Bizning fikrimizcha, bu holda ikkilamchi moddiy resurslarga hosil bo‘ladigan chiqindilarning bir qismi kiradi, ularni qayta ishlash xalq xo‘jaligidagi texnologik cheklovlar tufayli qiyin kechadi, bu esa maqsadga muvofiq emas. Va, nihoyat, yana bir nuqtai nazarni ajratib ko‘rsatish mumkin, unga ko‘ra ikkilamchi moddiy resurslar tushunchasining amaliy xususiyati unga kiritilgan chiqindilar doirasini faqat fan va texnika taraqqiyotining ushbu bosqichida xalq xo‘jaligida ishlatilishi mumkin bo‘lgan chegaralar bilan cheklaydi. XULOSA Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlashni istardimki, korxonani kerakli assortimentdagi va sifatli xomashyo va materiallar bilan to‘liq va o‘z vaqtida ta’minlash hamda ularni saqlash va tashish jarayonida yo‘qotishlarni kamaytirish, korxona mahsuloti dizaynini soddalashtirish, ishlab chiqarishni o‘z vaqtida ishlab chiqarishni ta’minlash, ishlab chiqarishni talab darajasida va sifatli mahsulotlar bilan ta’minlash, xom ashyo va materiallardan foydalanishni yaxshilash, chiqindilarni minimal darajaga tushirish, ishchilarning malakasini oshirish, korxonada zaxiralardan o‘z vaqtida va to‘liq foydalanish va hokazolar rejalarni amalga oshirishning zarur shartidir , mahsulot ishlab chiqarish, uning tannarxini pasaytirish, foyda va rentabellikni oshiradi. Material sarfining kamayishi va moddiy samaradorlikning oshishi korxonada moddiy resurslardan unumli foydalanilganidan dalolat beradi. Korxona faoliyatini yaxshilash uchun resurslarni tejash masalalariga e'tibor qaratish lozim: - standartlar va resurslarni tejovchi texnologiyalarni joriy etish; - elektr hisoblagichlarini o‘rnatish orqali resurslardan foydalanish ustidan haqiqiy hisob va nazoratni tashkil etish; - tejamkorlik rejimini joriy etish bo‘yicha ilg‘or tajribalarni o‘rganish va joriy etish; - xodimlarni resurslarni tejash uchun moddiy va ma'naviy rag'batlantirish, masalan, bonuslar to‘lash. Korxonani saqlanishini ta’minlashga yo‘naltirilgan mablag‘lardan foydalanish samaradorligini oshirishda yoqilg‘i-energetika, moddiy-xom ashyo resurslaridan tejamkorlik va oqilona foydalanishni kuchaytirish muhim ahamiyatga ega. Mahsulot ishlab chiqarish, uning tannarxini pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rejalarini bajarishning zaruriy sharti korxonani zarur assortimentdagi va sifatli xom ashyo va materiallar bilan to‘liq va o‘z vaqtida ta'minlashdir. Bu, asosan, kompaniya shartnoma tuzmoqchi bo‘lgan etkazib beruvchilarni to‘g'ri tanlashga bog'liq. Bozorda o‘zini ko‘rsatmagan firmalar bilan shartnomalar tuzishni istisno qilish tavsiya etiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .Sanoatdagi iqtisodiy faoliyat tahlili, tahrir. va D.A. Strajev. - Mn .: Vish. maktab, 2005 yil. - 217 b. 2. Iqtisodiy faoliyat tahlili: Darlik, V.A.Beloborodova, -M:, 2005,352b 3.Bocharov V.V. Korxonalar va korparatsiyaarning pul aylanmasini bishqarish. -M: Moliya va statistika, 2004.380 b 4.Lyubushina N.P, Korxnaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish. , o‘quv qo‘llanma ,M:- 2005, 471B 5.Korxona va birlashmalarning xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishda iqtisodiy-matematik usullar. – M, Moliya va statistika, 2001. 352b 6.Mo‘minov N.G. Industrial iqtisodiyot, T.-:2018. 446 Bet 7. www.logiosto.ru.uz 8. www.spbttp.ru 9. www.logiosto.ru.uz 1 Sanoatdagi iqtisodiy faoliyat tahlili, tahrir. VA DA. Strajev. - Mn .: Vish. maktab, 2005 yil. - 217 b. 22. Mo‘minov N.G. Industrial iqtisodiyot , Ma’ruzalar kursi. T.-:2018. 446 Bet 3 Iqtisodiy faoliyat tahlili: Darslik / I.A. Belobjetskiy, V.A. Beloborodova, M.F. Dyachkov va boshqalar; Ed. V.A. Beloborodova, 2-nashr, Qayta ko ‘rib chiqilgan. va qo ‘shing. - M.: Moliya va statistika, 2005. - 352s. 4 www.logiosto.ru.uz 5 www.spbttp.ru 6 www.logiosto.ru.uz 7 Bocharov V.V. Korxonalar va korparatsiyaarning pul aylanmasini bishqarish. -M: Moliya va statistika, 2004.380 b 8 Korxona va birlashmalarning xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishda iqtisodiy-matematik usullar. – M, Moliya va statistika, 2001. 352b 9 Lyubushina N.P, Korxnaning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish. , o‘quv qo‘llanma ,M:- 2005, 471B Download 84.17 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|