Iqtisodiyot fakulteti iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

2. Moddiy resurslardan foydalanish.
Har qanday ishlab chiqarishni tashkil etishning zaruriy sharti uni moddiy resurslar: xom ashyo, materiallar, yoqilg'i va boshqalar bilan ta'minlashdir. Moddiy resurslarni iste'mol qilish jarayonida ular moddiy xarajatlarga aylanadi, shuning uchun moddiy resurslardan tejamli foydalanish mahsulot tannarxini pasaytiradi. Moddiy resurslarni tahlil qilish mahsulot tannarxini pasaytirish va shunga mos ravishda foydani oshirish zaxiralarini aniqlash maqsadida aniq amalga oshiriladi. Korxonaning uzluksiz ishlashining sharti uning moddiy resurslar bilan to‘liq ta'minlanishi.
Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyoj ishlab chiqarish dasturini amalga oshirish, kapital qurilish uchun, noishlab chiqarish ehtiyojlari va davr oxirida moddiy resurslarning zarur zaxiralari bilan belgilanadi. Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyoj uchta bahoda aniqlanadi: Saqlash joyiga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash uchun zarur bo‘lgan tabiiy o‘lchov birliklarida; qiymati bo‘yicha - aylanma mablag'larga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash; etkazib berish kunlarida - etkazib berish jadvalini rejalashtirish va kuzatish uchun. Korxonaning bir necha kun ichida zaxiralar bilan ta'minlanishi moddiy resurs zaxiralarining jismoniy yoki qiymat jihatidan bir xil o‘lchov birliklarida moddiy resursning bir kunlik sarflanishiga nisbati sifatida hisoblanadi. Materiallarning o‘rtacha kunlik iste'moli tahlil qilingan davr uchun moddiy resurslarning umumiy sarfini davrdagi taqvimiy kunlar soniga bo‘lish orqali aniqlanadi.
Moddiy resurslarni tahlil qilishning asosiy bosqichlari:
- Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlili.
- Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligining moddiy xarajatlar qiymatiga ta'sirini tahlil qilish.
- Korxonaning moddiy resurslar bilan ta'minlanishini tahlil qilish.
Moddiy resurslardan foydalanishni tahlil qilish uchun ma'lumot manbalari bu moddiy resurslarning mavjudligi va ulardan foydalanish va ishlab chiqarish xarajatlari to‘g'risidagi statistik hisobot shakllari, xaridlar bo‘limining tezkor ma'lumotlari, moddiy resurslarni olish, iste'mol qilish va qoldiqlari bo‘yicha analitik buxgalteriya ma'lumotlari; shuningdek moddiy-texnik ta'minot rejalari, xomashyo va materiallarni etkazib berish shartnomalari. Siz ishlash ko‘rsatkichlari yordamida moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilishingiz mumkin. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari umumlashtiruvchi va xususiyga bo‘linadi.⁴ Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
- Mahsulotlarning moddiy iste'moli;
- moddiy samaradorlik;
- moddiy xarajatlarning mahsulot tannarxidagi ulushi;
- moddiy resurslardan foydalanish koeffitsienti.
Moddiy resurslar samaradorligining xususiy ko‘rsatkichlari moddiy resurslarning alohida elementlarini iste'mol qilish samaradorligini tavsiflash uchun, shuningdek alohida mahsulotlarning moddiy iste'molini baholash uchun ishlatiladi. Alohida mahsulotlarning o‘ziga xos moddiy sarfini qiymat, tabiiy qiymat va tabiiy ravishda hisoblash mumkin.
Mahsulotlarning moddiy iste'moli moddiy xarajatlar miqdorining ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning har bir rubliga tegishli bo ‘lgan moddiy xarajatlarni ko‘rsatadi. Moddiy xarajatlarning mahsulot tannarxidagi ulushi moddiy xarajatlarning umumiy tannarxga nisbatini tavsiflovchi ko‘rsatkichdir.
Moddiy resurslardan foydalanish koeffitsienti - bu haqiqiy moddiy xarajatlar yig'indisining rejalashtirilgan moddiy xarajatlar qiymatiga nisbati (rejalashtirilgan xarajatlar smetasi va haqiqiy mahsulot hajmi va mahsulot assortimenti bo‘yicha hisoblab chiqilgan). Ushbu ko‘rsatkich materiallarni iste'mol qilish me'yorlariga muvofiqligini aks ettiradi. Agar koeffitsient koeffitsienti 1dan katta bo‘lsa, bu haddan tashqari materiallarni anglatadi va koeffitsientning 1dan kam qiymati moddiy resurslarni tejashni ko‘rsatadi. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish mahsulot ishlab chiqarish uchun moddiy xarajatlarning pasayishiga, uning tannarxining pasayishiga va foydaning oshishiga olib keladi. Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini eng ob'ektiv baholash moddiy iste'mol ko‘rsatkichi bilan ta'minlanadi. Moddiy iste'mol moddiy xarajatlar miqdorini belgilaydi: material iste'molining oshishi moddiy xarajatlar miqdorini oshiradi, material sarfining pasayishi - kamayadi. Shuning uchun moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish material sarfini aniqlash formulasi asosida amalga oshiriladi. ⁵
Moddiy resurslardan foydalanish samaradorligi
Resurslar keng ma'noda moddiy ne'matlarning, tabiiy boyliklarning, shuningdek ishlab chiqarish va iste'mol qilish jarayonida ishtirok eta oladigan odamlarning umumiyligini anglatadi. Iqtisodiyotdagi resurslar - bu ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan barcha turdagi texnologik omillarning zaxiralari va real oqimlari. Agar resurslar tushunchasi ularning potentsial zaxiralarini o‘z ichiga olsa, demak biz resurs potentsiali haqida gaplashamiz. Tor ma'noda, resurslar tushunchasi keyingi transformatsiyaga bog'liq bo‘lgan faqat moddiy (moddiy va energiya) oqimlarni qamrab oladi. Ilmiy-texnik taraqqiyotning ta'siri bu erda asosan ushbu resurslar sifatining oshishi sifatida hisobga olinadi. Barcha manbalar quyidagicha tasniflanadi:
- Kelib chiqishi bo‘yicha;
- ishlab chiqarishga nisbatan;
- foydalanish xususiyati bo‘yicha;
- ko‘payish usuli bilan.
Moddiy resurslar - bu mehnat vositalari va mehnat ob'yektlarining jamiyati bo‘lib, u jamiyat tomonidan kengaytirilgan ishlab chiqarish jarayonida foydalanadi va foydalanadi. Ular ishlab chiqarishning barcha moddiy elementlarini qamrab oladi: tabiiy materiallar, xom ashyo, asboblar. Qishloq xo‘jaligining moddiy-texnik resurslarining xususiyatlari:
- moddiy-texnika resurslariga tabiiy sharoitlar ta'sir qiladi;
- Moddiy-texnika resurslaridan samarali foydalanish ishlab chiqarishning mavsumiyligiga bog'liq;
- moddiy-texnika resurslarining hajmi va tarkibi mamlakat qonunlariga muvofiq o‘zgaradi;
- qishloq xo‘jaligining moddiy-texnika resurslariga tirik organizmlar: o‘simliklar, hayvonlar kiradi;
- moddiy-texnika resurslari qishloq xo‘jaligida yaratilgan va ishlab chiqarilgan sanoat mablag'laridan iborat;
- moddiy-texnika resurslariga mobil kapitalni ko‘p talab qiladigan birliklar kiradi.
Moddiy-texnika resurslaridan samarali foydalanish agrosanoat kompleksining barcha bo‘g'inlari faoliyati (saqlash, qayta ishlash, sotish) bilan bog'liq. Ishlab chiqarish uslubiga ko‘ra moddiy resurslar takrorlanadigan va takrorlanmaydiganlarga bo‘linadi. Qayta tiklanadigan resurslarga ishlab chiqarish jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan inson mehnati bilan yaratilgan barcha moddiy materiallar kiradi. Qayta tiklanmaydigan resurslar tabiatning o‘zi tomonidan yaratilgan resurslar bilan ifodalanadi. Bu, avvalambor, minerallar, o‘rmonlar, suv resurslari va boshqalar. Qo‘shimcha resurslar deganda ishlab chiqarish jarayonida ma'lum munosabatlarda foydalaniladigan yoki ularga bo‘lgan talab bir vaqtning o‘zida taqdim etiladigan resurslar tushuniladi. Shunday qilib, bitta resurs turlari sonining ko‘payishi boshqa resursdan foydalanish hajmining oshishiga olib keladi.
Masalan, qishloq xo‘jaligida dizel yoqilg'isidan foydalanishning ko‘payishi dvigatel moyi, shuningdek dizel traktorlari va avtoulovlarini ta'mirlash uchun ehtiyot qismlar iste'molining ko‘payishiga olib keladi. Jamiyat o‘zining kam manbalaridan samarali foydalanishga intiladi. U cheklangan resurslaridan ishlab chiqarilgan foydali tovar va xizmatlarning maksimal miqdorini olishni istaydi. Bunga erishish uchun jamiyat ham to‘liq ish bilan ta'minlashi, ham to‘liq ishlab chiqarishni ta'minlashi kerak. To‘liq bandlik barcha mavjud resurslardan foydalanishni anglatadi. Jamiyat barcha mehnat resurslarining bandligini ta'minlashi shart. Shu bilan birga, texnika va uskunalar bo‘sh turmasligi, kapital qo‘yilmalar va er resurslari bo‘sh qolmasligi kerak. Ishlab chiqarishning to‘liq hajmi moddiy resurslarni eng samarali tarzda taqsimlanishini va shuning uchun ular ishlab chiqarishning umumiy hajmiga eng qimmatli hissa qo‘shadigan tarzda taqsimlanishini anglatadi. Alohida tarmoqlar ishlab chiqarishining joylashishi ushbu mintaqalarda mavjud bo‘lgan sharoit va resurslarga muvofiq ravishda amalga oshirilishi kerak. Ishlab chiqarishning to‘liq hajmi tegishli texnologiyalardan foydalanishni ham nazarda tutadi. Zamonaviy sharoitda donli ekinlarni yig'ish, masalan, ot o‘roq mashinalaridan foydalanish va urushgacha bo‘lgan davrdagi texnologik liniyalarda avtoulovlarni yig'ish samarasiz. Resurslar kamligini hisobga olsak, to‘liq ish bilan bandlik iqtisodiyoti, to‘liq ishlab chiqarish hajmi tovar va xizmatlarning cheksiz ishlab chiqarilishini ta'minlay olmaydi. Har holda, qaysi tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarilishi kerakligi va qaysi biri bekor qilinishi mumkinligi to‘g'risida qarorlar qabul qilinishi kerak. Barcha iqtisodiy resurslar yoki ishlab chiqarish omillari bitta umumiy muhim xususiyatga ega: ular kamdan-kam uchraydi yoki cheklangan miqdorda mavjud.
Tabiatda jamiyat tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda foydalanishi mumkin bo‘lgan cheklangan miqdordagi resurslar mavjud. Bu, avvalambor, foydali qazilmalar, er resurslari, kapital uskunalar, ishchi kuchi, ularning mavjudligi ma'lum bir chegarada cheklangan. Ishlab chiqarish resurslari kamligi va ularning etishmasligi ishlab chiqarish faoliyati oldiga qo‘yadigan chegara tufayli ishlab chiqarish hajmining o‘zi cheklangan bo‘lishi shart. Jamiyat olishni istagan tovar va xizmatlarning butun hajmini ishlab chiqarish va iste'mol qilishga qodir emas. Cheklangan resurslar, texnologik, ekologik va boshqa cheklovlar iqtisodiy jihatdan maqbul miqdordagi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish muammosini keltirib chiqaradi. Resurslarning mukammal bir-birining o‘rnini bosmasligi, mavjud resurslar iste'molini ko‘payishiga olib keladi. Ko‘pgina mamlakatlarda ishlab chiqarish quvvati vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turadi, garchi har xil tezlikda bo‘lsa. Energiya va moddiy resurslar tugamoqda, garchi ularning yangi va yangi manbalari ochilmoqda. Materiallardan, shuningdek, mehnat va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishni ta'minlash, zarur foydali samarani olish paytida yo‘qotishlarni kamaytirish va ularni to‘liq yo‘q qilish uchun korxonalar resurslarni tejash tizimini ifodalovchi tashkiliy, iqtisodiy, ishlab chiqarish va texnik tadbirlarni ishlab chiqadilar. Ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirishning zaruriy sharti moddiy resurslarni samarali boshqarishdir, chunki ular, odatda, mahsulot tannarxida katta ulushga ega. Moddiy resurslarni samarali boshqarish quyidagi vazifalarni hal qilishni o‘z ichiga oladi: Moddiy resurslarning umumiy hajmi va tuzilishini optimallashtirish; ularni etkazib berish, saqlash va texnik xizmat ko ‘rsatish bilan bog'liq xarajatlarni minimallashtirish; ularning xavfsizligi va harakati ustidan samarali nazoratni ta'minlash. Korxona faoliyatining yakuniy natijalari ko‘p jihatdan aktivlar tarkibidagi zaxiralarning maqbul ulushiga bog'liq.
Tovar-moddiy zaxiralarni samarali boshqarish kapital aylanishini tezlashtirish va uning rentabelligini oshirish, saqlash xarajatlarini kamaytirish, kapitalning bir qismini muomaladan ozod qilish imkonini beradi. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida inventarizatsiyani samarali boshqarish uchun iqtisodiy asoslangan buyurtma modeli keng qo‘llaniladi, bu mamlakatimiz korxonalarida muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin. Ushbu modelni hisoblash metodologiyasi korxonada zaxiralarni sotib olish va saqlash xarajatlarining umumiy miqdorini minimallashtirishga asoslangan. Bundan tashqari, barcha xarajatlar ikki guruhga bo ‘linadi: Tovarlarni etkazib berish xarajatlari, shu jumladan etkazib berish va qabul qilish xarajatlari; omborlarda tovarlarni saqlash xarajatlari, ular tarkibiga omborlar va jihozlarni saqlash xarajatlari, xodimlarning ish haqi va boshqalar kiradi. Bitta etkazib berish partiyasining o‘rtacha hajmi oshishi bilan, ushbu xom ashyo yoki materialga bo‘lgan talab o‘zgarishsiz qolishi va bitta buyurtma berish uchun o‘rtacha xarajatlar bilan ta'minlangan materiallarning umumiy qiymati kamayadi va aksincha. Binobarin, xomashyoni ko‘p miqdorda olib kirish korxona uchun foydaliroq. Ammo bitta partiyaning katta hajmi omborda tovarlarni saqlash xarajatlarining mos ravishda oshishiga olib keladi, chunki aktsiyalar hajmi kunlar oshib boradi. ⁶