Iqtisodiyot fakulteti

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS 

TA’LIM VAZIRLIGI

  

 

IQTISODIYOT FAKULTETI 

 

 

5234100  – “Raqamli iqtisodiyot” ta’lim yoʻnalishi

                                  

 

Fan: Agroekologiya  

 

MUSTAQIL TA’LIM 

Mavzu: O‘simliklarni kimyoviy va biologik uslublar bilan 

himoyalash 

 

Guruh:    

23 

Tekshirdi:  

U.Ochilov 

Bajardi:    

G’.Burxonov 

 

 

Samarqand - 2020

 

1.  O‘simliklarni kimyoviy va biologik uslublar bilan himoyalash. 

 

Oʻsimliklarni himoya qilish, oʻsimliklarni zararkunanda va kasalliklardan himoya 

qilish  —  1)  qishloq  xoʻjaligi  fanlarining  bir  sohasi;  oʻsimliklarga  zararkunanda, 

kasalliklar, begona oʻtlar yetkazadigan zararni oʻrganadi va uning oldini olish hamda 

bartaraf  qilish  tadbirlarini  ishlab  chiqadi;  2)  qishloq  xoʻjaligi  va  oʻrmon  xoʻjaligida 

zararkunandalar,  oʻsimliklar  kasalliklari  hamda  begona  oʻtlarni  yoʻq  qilish  uchun 

ishlab  chiqiladigan  tadbirlar  tizimi.  Uning  vazifasi  faqatgina  zararkunanda 

organizmlarni yoʻq qilish yoki ular faoliyatini chegaralab qoʻyishdangina emas, balki 

ularning  paydo  boʻlish  muddatlari  va  tarqalish  koʻlamini  oldindan  aniqlash, 

shuningdek,  eng  xavfli  zararkunandalarning  bir  hududdan  boshqasiga  tarqalishining 

oldini  olishdan  ham  iborat.  Oʻsimliklarni  himoya  qilish  qishloq  xoʻjaligi 

entomologiyasi,  fitopatologiya,  botanika,  mikologiya,  bakteriologiya,  virusologiya, 

ekologiya,  biotsenologiya,  kimyo,  biokimyo,  hayvonlar  va  oʻsimliklar  fiziologiyasi, 

fizika, biofizika, genetika, seleksiya, toksikologiya va boshqalar fanlar maʼlumotlariga 

asoslanadi.  Oʻsimliklarning  zararkunanda  va  kasalliklari,  begona  oʻtlar  ekinlarga, 

xususan,  hosilga  katta  zarar  yetkazadi.  Shu  sababli  qishloq  xoʻjaligi  mahsulotlarini 

yetishtirishda,  ularni  saqlab  qolishda  Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  muhim  rol 

oʻynaydi. Zararkunanda va kasalliklarning oʻsimliklarga yetkazadigan zarari qadimdan 

maʼlum.  18-asr  boshlarida  oʻsimlik  kasalliklarini  tasniflashga  fransuz  botaniki 

J.Turnefor urinib koʻrdi.  18-asrning 2-yarmida  koʻpchilik kasalliklarning  yuqumliligi 

tajribalar  asosida  isbotlandi  (Rossiyada  A.T.Bolotov,  Fransiyada  A.Tillet,  Italiyada 

F.Fontana,  Daniyada  Ya.Fabritsius  va  boshqalar).  18-asrning  2-yarmida  nemis  olimi 

A.  de  Bari,  rus  olimi  M.S.Voronin  va  boshqalar  tomonidan  fitopatogen 

zamburugʻlarning  yangi  turlari,  ularning  morfologiyasi,  rivojlanish  xususiyatlari 

aniqlanadi. 19-asrning 2-yarmida oʻsimlik zararkunandalari hamda kasalliklarining bir 

qancha  mamlakatlar iqtisodiyotiga  yetkazgan  zarari ularni oʻrganish va ularga qarshi 

qurash tadbirlarini ishlab chiqishni taqozo etdi. 

19-asr  oxiri  —  20-asr  boshlarida  fitopatogen  zamburugʻlar,  bakteriyalar,  viruslar, 

nematodalarning  minglab  turlari  kashf  qilindi.  Asosiy  zararkunandalarning  turlari 

biologiyasi  va  fiziologiyasi  oʻrganildi;  zararli  organizmlarga  qarshi  kurash  choralari 

takomillashtirildi. 

Turkistonda  Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  boʻyicha dastlabki  ilmiy  asoslangan 

usullar  1898  yilda  Chigirtkaga  qarshi  kurash  qoʻmitasining  taklifiga  koʻra  ishlab 

chiqilgan. 1911 yilda Toshkentda Turkiston entomologiya st-yasi tashkil etildi, gʻoʻza, 

qand lavlagi zararkunandalarini oʻrganish va ularga qarshi kurash choralari qoʻllanildi. 

1925  yilda  Turkiston  entomologiya  st-yasi  Oʻzbekiston  oʻsimliklarni  himoya 

qilish  st-yasiga  aylantirildi  va  shu  bilan  bir  vaqtda  Shirabudin  (Buxoro  viloyati)  va 

Xiva  qishloq  xoʻjaligi  tajriba  st-yalarida  Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  boʻlimlari 

ochildi. 1929 yilda Bosh paxta komiteti Oʻzbekiston Oʻsimliklarni himoya qilishq. st-

yasining bir necha boʻlimlarini birlashtirib, gʻoʻza zararkunandalarini oʻrganish uchun 

maxsus st-ya barpo etdi; keyinchalik bu st-ya Butunittifoq paxtachilik ilmiy tekshirish 

instituti  (SoyuzNIXI)ning  Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  markaziy  st-yasiga 

aylantirildi.  1957  yilda  SoyuzNIXI  markaziy  st-yasi  asosida  hozirgi  Oʻzbekiston 

oʻsimliklarni himoya kilish instituti tashkil qilindi. 

Hosilni  samarali  himoya  qilishga  zararkunanda  va  kasalliklarning  rivojlanishi 

hamda  koʻpayishi  prognozini  tuzish,  zararkunandalar  miqsori  hamda  kasalliklar 

oʻchogʻini  oʻz  vaqtida  aniqlash  maqsadida  ekin,  koʻchatlarni,  shuningdek,  begona 

oʻtlarni  tekshiruvdan  oʻtkazish,  turli  usul  va  vositalar  qoʻllab  oʻsimliklarga  ishlov 

berish kabi choratadbirlar sistemasini rejali ravishda qoʻllab erishiladi. Zararkunanda, 

kasalliklar  va  begona  oʻtlarga  qarshi  bir  qancha  kurash  usullari  qoʻllanadi. 

Oʻsimliklarni  agrotexnik  himoya  usuli  tashkiliyxoʻjalik  va  ekinlar  parvarishining 

texnik  usullari,  shuningdek,  qishloq  xoʻjaligi  mahsulotlarini  saqlash  yoʻllari,  yaʼni 

zararkunandalarning  koʻpayishi  va  toʻplanishi,  kasalliklarning  rivojlanishiga  qarshi 

kurash  usullari  (ekish  muddati  va  usullari,  tuproqqa  ishlov  berish,  oʻgʻit  solish 

normalari, begona oʻtlarga qarshi kurash, almashlab ekish, melioratsiya)ni oʻz ichiga 

oladi.  Mexanik  va  fizik  himoya  usullarita  zararkunandaning  qishloq  xoʻjaligi 

oʻsimliklari  ichiga  kirishiga  qarshilik  qiluvchi  usullar  (zararkunandani  tutib  olish, 

kuydirish,  muzlatish,  suv  bostirish,  elektr  toki  taʼsirida  yoʻq  qilish  va  shu  kabilar) 

kiradi.  Zararkunandalarni  jalb  etib,  soʻngra  nobud  qilish  uchun  yorugʻlik  tutqichlari, 

shuningdek,  organik  birikmalar  —  attraktantlardai  foydalaniladi.  Oʻsimliklarni 

kimyoviy  himoya  usuli  turli  kimyoviy  dorilardan  foydalanishga  asoslangan;  salbiy 

tomonlari  koʻpligiga  qaramay  bu  usul  hozirda  Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.da 

yetakchi  usullardan  biridir.  Oʻzbekistonda  2005  yilda  faqatgina  oʻsimliklar 

zararkunandalari,  kasalliklari  va  begona  oʻtlarga  qarshi  200  ga  yaqin  kimyoviy 

vositalar  qoʻllanilgan.  Oʻzbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  huzuridagi 

Kimyolashtirish va oʻsimliklarni himoya qilish vositalari Davlat komissiyasi kimyoviy 

va  biologik  preparatlardan  foydalanishga ruxsat  beradi va  ularni qoʻllash qoidalariga 

qatʼiy  amal  qilishni  nazorat  qiladi.  Oʻsimliklarni  biologik  himoya  usulit 

zararkunandalarga  qarshi  parazitlar,  yirtqich  hasharotlar,  mikroorganizmlar  va 

antibiotiklardan foydalaniladi. 

Oʻsimliklarni  genetik  himoya  usuli  ikki  organizm:  parazit  bilan 

oʻsimlikxoʻjayinning  oʻzaro  taʼsiriga  asoslangan.  Oʻsimlikning  kasallik  va 

zararkunandalarga  nisbatan  immuniteti  (chidamligi)  muhim  ahamiyatga  ega. 

Oʻsimliklarni mikrobiologik himoya usulida kasallik hamda zararkunandalarga qarshi 

kurashish uchun  mikroorganizmlardan  foydalaniladi.  Oʻsimliklarni  uygʻunlashgan  — 

integral  himoya  usulida  zararkunanda  hasharotlar  hamda  kanalarga  qarshi  kurashish 

uchun  kimyoviy  va  biologik  kurash  usullari  birgalikda  olib  boriladi.  Bunda  odam 

tomonidan  buzilgan  agrobitsenozdagi  turlar  nisbatan  tiklanadi,  bu  esa  biosferani 

muhofaza qilishning muhim omillaridan biridir. 

Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  nazariyasini  yaratishda  S.N.  Lgimuhamedov,  N. 

G.  Zaprometov,  V.  A.  Znamenskiy,  K.I.Mirpoʻlatov,  M.N.  Narziqulov,  R.O. 

Olimjonov,  T.D.Straxov,  V.N.Shchegolev,  V.V.Yaxontov  va  boshqalar  ning  ishlari 

katta  ahamiyatga  ega  boʻldi.  Oʻzbekistonda  Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  boʻyicha 

amaliy  tadbirlarni  Qishloq  va  suv  xoʻjaligi  vazirligi  Oʻsimliklarni  himoya  qilish 

markazi  rejalashtiradi,  uyushtiradi  va  bajarilishini  nazorat  qiladi.  U.ning  huzuridagi 

Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  st-yalari,  kasallik,  zararkunandalarning  tarqalishi  va 

koʻpayishidan  ogohlantirish  punktlari  (156  ta)  da  bevosita  Oʻsimliklarni  himoya 

qilishq.  tadbirlari  bajariladi.  Oʻzbekiston  oʻsimliklarni  himoya  qilish  institutida,  oliy 

oʻquv yurtlari, tajriba st-yalarida shu sohaga oid ilmiy ishlar olib boriladi. 

Oʻzbekiston  Respublikasida  Oʻsimliklarni  himoya  qilishq.  sohasidagi  davlat 

boshqaruvi  va  nazorati  Oʻzbekiston  Respublikasi  Qishloq  va  suv  xoʻjaligi  vazirligi, 

Sogʻliqni  saqlash  vazirligining  Davlat  sanitariyaepidemiologiya  xizmati,  Tabiatni 

muhofaza qilish davlat qoʻmitasi va boshqalar davlat boshqaruvi organlari tomonidan 

amalga  oshiriladi.  Oʻzbekiston  Respublikasining  "Qishloq  xoʻjaligi  oʻsimliklarini 

zararkunandalar,  kasalliklar  va  begona  oʻtlardan  himoya  qilish  toʻgʻrisida"  Qonuni 

(2000 yil 31 avg .) Oʻsimliklarni himoya qilishq.ni taʼminlash, Oʻsimliklarni himoya 

qilishq.  vositalarining  inson  sogʻligiga,  atrof  muhitga  zararli  taʼsirining  oldini  olish 

bilan bogʻliq munosabatlarni tartibga soladi. 

Bog'ni  juda  ehtiyotkorlik  bilan  boqsangiz  ham,  hech  qanday  bog'bon  begona 

o'tlar,  zararkunandalar  va  kasalliklar  bilan  bog'liq  muammolardan  qochib  qutula 

olmaydi. O'simliklarni himoya qilish choralari, ularning rivojlanishidagi muammolarni 

samarali  oldini  olish  manzarali  bog  'va  bog'  uchun  eng  muhimlaridan  biridir. 

Bog'bonlarning  arsenalida  turli  xil  vositalar  mavjud.  Kasalliklar,  kiruvchi  o'simliklar 

va  bog  'zararkunandalariga  qarshi  kurashish  uchun  siz  har  doim  odatiy  kimyoviy 

moddalarga ekologik alternativani topishingiz mumkin.+ 

An'anaga  ko'ra,  ma'lum  bo'lganidek,  pestitsidlar  o'simliklarni  himoya  qilish  uchun 

ishlatiladi. Bog' uchun kimyoviy mahsulotlar bir nechta toifalarga bo'linadi: 



  zararkunandalarga qarshi kurashish uchun insektitsidlar; 



  kasalliklardan himoya qilish uchun fungitsidlar; 



  o'tlarni nazorat qilish uchun gerbitsidlar; 



  kemiruvchilardan himoya qilish uchun kemiruvchi moddalar. 

Samarali  himoya  qilish  uchun  mo'ljallangan  mahsulotlar  assortimenti  bugungi  kunda 

xilma-xilligi  bilan  ajralib  turadi.  Kimyoviy  preparatlar  orasida  bitta  patogen  yoki 

kasallik uchun mo'ljallangan mahsulotlar va tizimli dorilar mavjud. Ammo har qanday 

bog'dagi  "kimyo"  uchun  nafaqat  samaradorlik,  balki  ekotizim  va  o'simliklar  uchun 

salbiy  ta'sirni  ham  hisobga  olish  kerak.  Kimyoviy  himoya  vositalari,  avvalambor, 

zaharli  moddalardir.  Va  ulardan  foydalanish  salbiy  yon  ta'siri  va  oqibatlaridan 

ajralmasdir.  Pestitsidlar  parazitlar  va  patogenlar  bilan  kurashishga  imkon  beradi,  shu 

bilan birga bir qator toksik yon ta'sirlarni ko'rsatishi mumkin: 



  tuproqni zaharlaydi va ifloslantiradi; 



  o'simlik to'qimalarida va ularning mevalarida to'planadi. 

Biologik  mahsulotlar  an'anaviy  vositalarga  alternativa  hisoblanadi.  Bu  tabiatda 

allaqachon  mavjud  bo'lgan  tabiiy,  yuqori  samarali  mudofaa  mexanizmlaridan 

foydalangan  holda  tabiiy  kelib  chiqadigan  dorilar.  Ular  antibiotik  tamoyillariga 

asoslangan  -  foydali  mikroorganizmlarning  xavfli  narsalarga  dosh  berish  qobiliyati. 

Biologik  mahsulotlar  -  bu  viruslar,  bakteriyalar  yoki  qo'ziqorinlarning  hayotiy 

mahsulotlari asosida yaratilgan mahsulotlar. Ular mikroorganizmlar va ularning atrof-

muhitga  ta'siri,  tabiiy  mexanizmlar  va  ekotizim  tamoyillarini,  o'simliklarning 

rivojlanishi  va  metabolizmining  xususiyatlarini  sinchkovlik  bilan  o'rganish  natijasida 

olingan. Bu mutlaqo ekologik toza va ekotizimni o'zi yaxshilaydi. Ular nafaqat taniqli 

toksik kimyoviy preparatlar bilan bir xil muammolarni hal qilish bilan birga, saytdagi 

ekologik vaziyatni sifat jihatidan yaxshilaydi. 

Bog'dagi,  mevali  yoki  manzarali  bog'dagi  biologik  mahsulotlar  va  tabiiy 

o'simliklarni himoya qilish vositalari odatdagi bog 'kimyosiga nafaqat to'liq alternativa, 

balki  ularni  himoya  qilishning  eng  ta'sirchan  usullaridan  biridir.  Samarali  biologik 

xavfsizlik  siri  uning  murakkab  ta'sirida.  Kimyoviy  moddalar  bir  tomonlama  o'ziga 

xosligini  ko'rsatsa-da,  biologlar  boshqacha  harakat  qilishadi.  Biologik  mahsulotlar 

nafaqat kasallik yoki zararkunandalarga qarshi kurashda foyda keltiradi. Patogen yoki 

parazitar  organizmlarni  bostirish  bilan  bir  vaqtning  o'zida  ular  o'simliklarning 

immunitetini  va  qarshiligini  oshiradi,  o'zini  himoya  qilish  mexanizmlarini 

kuchaytiradi.  Biologik  mahsulotlar  nojo'ya  ta'sirga  ega  emas.  Ammo  "ulardan 

foydalanishdagi ijobiy narsalar juda ko'p: 



  o'simliklarning o'sishi va dekorativ xususiyatlarini yaxshilash; 



  hosildorlikni oshirish; 



  sabzavot, meva, o'tlar, rezavorlar sifatini yaxshilash. 

Biologik  mahsulotlar  juda  xilma-xildir.  Ular  hal  qilishga  qaratilgan  muammolarga 

qarab taniqli toifalarga bo'linadi. Ular orasida: 



  o'simliklarda  kasalliklarga  olib  keladigan  patogenlarni  boshqarish  uchun 

biofungitsidlar; 



  hasharotlarni nazorat qilish uchun bio-insektitsidlar; 



  begona o'tlarga qarshi kurash uchun bioherbitsidlar; 



  kemiruvchilardan biodententitsidlar 

 

 

 

2.  Qishloq xo‘jaligida turli zaxarli kimyoviy moddalar ishlatilishining 

tiriklikka ekologik salbiy ta’siri. 

 

Inson,  qolaversa  barcha  jonivorlar  olami  yashayotgan  atrof  muhit,  tabiiy 

hodisalar,  jumladan  vulqonlar,  zilzila,  metioritlar  tushishi,  to'fon,  dovul,  yong'inlar, 

qurg'oqchilik, shuningdek bevosita inson faoliyatlari natijasida atrof muhit ifloslanishi 

kuzatiladi. Atrof muhitni tabiiy va antropogen ifloslanishi asosan kimyoviy  moddalar  

ishtirokida kuzatiladi. 

Insonning tabiatga etkazgan salbiy ta'siri natijasi fan-texnika inklobi davrida, ayniqsa, 

avj  oldi.  Ilmiy  texnika  yutuqlari  asosida  zavod  va  fabrikalar  rivojlanishi,  qishloq 

xujaligining  tiklanishi  xalq  xujaligining  o'sishiga  olib  kelishi  bilan  bir  qatorda  tabiiy 

boyliklarining isrof bo'lishiga, chiqndilar bilan atrof-muhitni ifloslanishiga olib keldi. 

Atrof-muhitni ifloslantiruvchi moddalar asosan kimyoviy moddalar hisoblanadi. 

Ularni  biz  asosan  ikki  katta  guruxga  bo'lamiz:  atrof-muhitni  ifloslantiruchi  kimyoviy 

moddalar  va  kimyo  sanoati  korxonalari  tamonidan  ishlab  chiqariladigan  kimyoviy 

preparatlar.   

Hozirga  qadar  er  qaridan  100  mlrd.  tonnadan  ortiq  ko'mir,  neft,  torf  kabilar 

qazib  olingan.  Ularning  yoqilg'i  sifatida  ishlatilishi  natijasida  3,8  mlrd.  tonna  kul, 

chang atmosferaga tarqalgan. Shu kul va chang bilan birgalikda 1,9 mlrd. mish'yak, va 

1,2 mlrd. tonna zaxarli surma, sink,  68 mln t. rux, 4 mln t. qurg'oshin, kadmiy 20-22 

ming t., nikel 50 ming t., ftor 4 ming t., fosfor (R2O5) 35 mln t., smob 15-48 ming t., 

pestisidlar  3.2  mln  t.,  polixlorbifenil  500  ming  t.,  benzopiren  8  ming  t.,  ftor 

uglevodorodlari  710  ming  t.,  mis:  atmosferaga  65  ming  t.;  qattiq  chiqindi  sifatida  80 

ming t.; 100 ming t. o'g'it sifatida tabiatga ya'niy havo, tuproq va suvga tushgan.havo, 

tuproq  va  suvga  tashlanmoqda.  Bu  esa  o'z  navbatida  tabiatdagi  moddalar  harikati 

natijasida  deyarli  barcha  hayot  muhitlarida  to'planadi  va  tabiiy  muvozanatni  izdan 

chiqishiga olib keladi.  

Sanoat  korxanalaridan  atrof  muhitga  tashlanadigan  va  ishlab  chiqariladigan 

kimyoviy  moddalar.  Atrof-muhitga  7  mlrd.  tonnaga  yaqin  tushadigan  sanoat 

korxonalari  chiqindilariga  asosan:  uglerod  oksidlari  (SO,  SO2);  oltingurgut  oksidlari 

(SO,  SO2);    vodorod  oltingurguti  (H2S);  azot  oksidlari  (NO,  NOx);  ammiak  (NH3); 

inert  gazlardan:  frionlar  (SN3ClF,  C2H4ClF);  vodorod  ftorid  (HF);  uglevodorodlar 

(CH4,  SnN2+2n),  og'ir  metallar  temir  (Fe),  qurg'oshin  (Pb),  nikel  (Ni),  simob    va 

boshqalar.  Ularni  birnecha  mingdan  ortiq  turlari  mavjud.  Atrof-muhitganga  ta'siri 

bo'yicha    sanoat  korxonalari  chiqindilarini  miqdori  bo'yicha:  energetika  (31%); 

avtomobilsozlik  (24%);  qora  metallurgiya  (14%);  qurilish  materiallari  sanoati  (11%); 

rangli metallurgiya (7%); neftni qaytaishlash (5%); kimyo sanoati (4%) va qolganlari 

boshqa tarmoqlarga tug'ri keladi.  

Atrofmuhitni  ifloslantiruvchi  yana  bir  kimyoviy  moddalardan  biri  bu  –  zaharli 

kimyoviy  preparatlar  va  kimyoviy  o'g'itlar  hmsoblanadi.  Zaharli  kimyoviy 

preparatlarni biz pestisidlar (lotincha suz pestis- zahar va cid- o'ldirmoq) deb ataymiz. 

Ularni  kimyoviy  tarkibiga  ko'ra  uch  guruxga  bo'lamiz:  1.  anorganik  birikmalar 

(margimush,  mis,  rux,  ftor,  bariy,  simob,  oltingurgut  birikmalari,  xloratlar  va  boshqa 

birikmalar); 2. o'simlik, zamburug', bakteriyalardan olinadigan (pirstiroidlar, anabazin, 

nikotin,  bakterial  preparatlar,  antibiotiklar  va  boshqalar)  kimyoviy  moddalar;  3. 

organik birikmalar, ular ta'siri jihatidan aktiv moddalar hisoblanadilar. 

XXI  arga  kelib  inson  tabiatga  nsbatan  tajavuskorlik  bilian  munosobatda 

bo'lmoqda, buning natijasida eng avvalo tabiatga juda katta zarar etkazilmoqda bu esa 

tabiiy  muvozanatga  salbiy  ta'sir  ko'rsatib  global  ekologik  muammolarni  kelib 

chiqishiga olib kelmoqda, shu bilan birga inson salomatlagiga zarar etkazmoqda. 

Har  yili  sayyoramiz  bo'yicha  2.9  mlrd  tonna  har-xil  mahsulotlar  ishlab  chiqiladi, 130 

mlrd  tonna  ruda  qazib  olinadi  bu  degani  har  bir  tonna  mahsulot  ishlab  chiqishimiz 

uchun  25-60  tonnagacha  tabiatga  chiqindilar  tashlamiz.  Agar  quruqlikni  9-12%ni 

qishloq  xujaligi  erlari,  22-25%ni  yaylovlar,  2-3%ni  yul,o'y-joy,  korxonalar  va  1%ni 

kon-qazilma boyliklari maydoniga tug'ri kelishini etiborga olsak, unda har bir kvadrat 

kilometrga 17-24 tonna chiqinli tug'ri keladi.   

Hozirgi  kunga  qelib  har  yili  68  mln  t.  rux,  4  mln  t.  qurg'oshin,  kadmiy  20-22 

ming t., nikel 50 ming t., ftor 4 ming t., fosfor (R2O5) 35 mln t., smob 15-48 ming t., 

pestisidlar  3.2  mln  t.,  polixlorbifenil  500  ming  t.,  benzopiren  8  ming  t.,  ftor 

uglevodorodlari  710  ming  t.,  mis:  atmosferaga  65  ming  t.;  qattiq  chiqindi  sifatida  80 

ming t.; 100 ming t. o'g'it sifatida tabiatga tashlanmoqda. 

Tabiat insonlarning moddiy va ma'naviy talablarini qondiruvchi manbadir. Tabiat – bu 

butun moddiy borliqdir. Tabiat va jamiyat bir-biri bilan chambarchas bog'langan yaxlit 

borliqning ikki bo'lagini tashkil etadi. 

 

Inson  va  atrof-muhitning  umumiy  belgilari  bilan  bir  qatorda  o'ziga  xos 

tomonlari  ham  bor.  Inson  yashashai  uchunzarur  bo'lgan  barcha  narsalar  –  ozuqa, 

kiyim, qurilish materiallari va boshqalar tabiatdan olinadi. Bunga erishish uchun tabiiy 

boyliklardan  foydalaniladi,  albatta  bu  xomashyolarni  qayta  ishlash  lozim.  Buning 

uchun  ulkan  sanoat  infratuzilmasi  yaratilgan.  Yuqorida  fikr  yurtganimizdek  sanoat 

karxonalari  nafaqat  mahsulotlar  ishlab  chiqaradi  balki  atrof-muhitga  chiqindilar  ham 

tashlaydi, bu esa tabiatga o'zini salbiy ta'sirini ko'rsatadi. 

 

Hozirgi kunga kelib dunyo aholisi soni 7 mlrdga etib bormoqda, albatta bu tabiy 

resurslardan  ko'proq  foydalanishga  olib  kelmoqda.  Natijada  atrof-muhitga 

tashlanadigan  chiqindilar  yildan  yilga  oshib  ketmoqda.  Shuning  uchun  Ona 

tabiatimizga  o'z  ta'sirini  ko'rsatadigan  sanoat  chiqindilaridan  himoyalash  davr  talabi 

bo'lib qolmoqda, chunki ifloslangan tabiiy muhit nafaqat insonlarga balki tabiatimizga 

ham  salbiy  ta'sir  ko'rsatadi.  Bu  borada  nafaqat  davlatimiz  balki  dunyo  davlatlari 

tamonidan  birqancha  chora  tadbirlar  ishlab  chiqilgan.  Halqaro  miqyosda  juda  ko'p 

konvensiyalar  BMT  tomonidan  ishlab  chiqilgan  va  hozirgi  kunda  amal 

qilmoqda.Ma’lumki,  kimyo  sanoati  korxonalarida  turli  kimyoviy  moddalar  ya’ni, 

kislotalar,  ishqorlar,  tuzlar,  mineral  o’g’itlar,  polimerlar,  sintetik  tolalar  va  boshqa 

mahsulot  turlari  ishlab  chiqariladi.  Kimyo  sanoati  ishlab  chiqaradigan  mahsulotiga, 

foydalanadigan xom  ashyosiga, shuningdek   texnologik  jarayonlariga qarab  bir necha 

tarmoqqa  bo’linadi.  Kimyo  sanoatining  o’ziga  xos  xususiyati  shundaki,  shu  sohaga 

taalluqli  korxonalar  bir-birlariga  uzviy  bog’liq  holda  faoliyat  yuritadilar.  Ularning 

ishlatadigan xom ashyolari ham ko’pincha mazkur korxonalar tomonidan ishlatiladi. 

Bunda xom ashyodan kompleks foydalanish, yani bir korxona faoliyati natijasida hosil 

bo’lgan oraliq mahsulotdan boshqa korxona foydalanishi mumkin bo’ladi. 

Kimyo  sanoatining  rivojlanishi  bilan  xalq  iste’moli  mollari  ishlab  chiqarish  ham 

sezilarli  o’sdi.  Bu  o’z-o’zidan  aholi  turmush  farovonligining  yuksalishiga  olib  keldi, 

ammo masalaning boshqa bir jihati ham borki bu hammani tashvishga solmoqda. 

Kimyo  sanoatining  rivojlanishi,  kimyoviy moddalardan  keng  foydalanish    sanoat 

chiqindilari, kimyoviy ishlab chiqarish chiqitlarining ko’payib ketishi tabiiy muhitning 

zaharlanish  darajasining  yuqori  bo’lishiga  olib  keldi.  Biroq,  jamiyat  taraqqiyotini, 

inson  ehtiyojlari  muammosini  hal  etishni  kimyo  fanisiz  tasavvur  qilib  bo’lmaydi, 

shuningdek,  xo’jalik  faoliyatida  kimyoviy  birikmalardan  foydalanishdan  voz  kechib 

bo’lmaydi.  Demak,  barcha  diqqat  e’tiborni  ularni  ishlab  chiqarish  me’yoriga,  tartib 

qoidalariga va ulardan ekologik hamda ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda oqilona 

foydalanishimizga qaratishimiz zarur bo’ladi. 

Shuning uchun,  Jahon  sog’liqni  saqlash tashkiloti  tomonidan zaharli  kimyoviy 

moddalarning  ruxsat  etilgan  me’yoriy  miqdorlari  ishlab  chiqilgan.  Zaharli  kimyoviy 

moddalarni  keng  ko’lamda  qo’llash,  gigiyena  fani  zimmasiga  ko’p  muammolarni 

yechish  masalasini  qo’yadi.  Zaharli  kimyoviy  moddalar  o’z  nomi  bilan  zahardir. 

Mazkur  moddalarning  ta’siri  faqatgini  hayvonlar,  hasharotlar  yoki  o’simliklar  uchun 

xavfli  bo’lmay,  balki  inson  uchun  ham  zararlidir.  Zaharli  kimyoviy  moddalar  bilan 

tashqi  muhitning  ifloslanishi,  o’z  navbatida  aholi  sog’lig’iga  va  barcha  jonivorlarga 

salbiy  ta’sir  ko’rsatadi,  shuning  uchun  ham  zaharli  kimyoviy  moddalarni  xalq 

xo’jaligida  ko’plab  ishlatishning  zararli  oqibatlarini  oldini  olish  kerak,  shuningdek, 

atmosfera  havosini,  suv  va  tuproqni  korxonalarning  chiqindilari,  hamda  oqava 

suvlaridan asrash yo’llarini o’ylab topish dolzarb muammolardan hisoblanadi. Zaharli 

kimyoviy  moddalarga  sanitariya-gigiyena  jihatidan  baho  berishga  aloqador  masalalar 

Respublika Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan boshqarib turiladi. 

Sog’liqni  saqlash  vazirligining  talabiga  ko’ra,  kimyoviy  zaharli  moddalarning 

toksikologik ta’siri o’rganilmasdan, xorijdan olib kelinadigan kimyoviy moddalar har 

taraflama  mukammal  tekshirilmasdan  ishlatishga  ruxsat  etilmaydi.  Hayotga,  qishloq 

xo’jaligiga  tadbiq  etiladigan  har  bir  kimyoviy  modda  uchun  maxsus  hujjat,  uslubiy 

ko’rsatmalar, ulardan foydalanish yo’riqnomalari, me’yori, favqulodda zaharlanganda 

qo’llaniladigan birinchi tibbiy yordam haqidagi ma’lumotlar bo’lishi talab qilinadi. 

Zaharli  kimyoviy  moddalarni  qishloq  xo’jaligida  qo’llash  jarayonida  aholi 

salomatligini  o’ylab  va  muhofaza  etishni  nazarda  tutib  mazkur  moddalarga  nisbatan 

qo’yiladigan gigiyenik talablar asosida ishlab chiqiladi. 

Zaharli kimyoviy moddalarni qo’llash jarayonida ularning tashqi muhit ob’yeklaridagi 

qoldiq  miqdorlarining  inson  organizmiga  boladigan  ta’sirining  oldini  olish  dolzarb 

muammo  hisoblanadi.  Bu  borada  sanitariya  muassasalari  olib  boradigan  sanitariya 

nazorat  ishlari  odamlarni  zaharli  kimyoviy  moddalarning  qoldiqlari  ta’siridan 

muhofaza qilishga qaratilgan. 

Zaharli  kimyoviy  moddalar  qo’llanilganda,  ularning  qoldiqlari  atrof-muhit 

ob’yektlari  bo’lmish  mehnat  qilish  zonasidagi  havoda,  turar joylarning  atmosfera 

havosida  suv va suv havzalarida, tuproqdagi miqdorini aniqlash, shu miqdorning ko’p 

yoki  kamligini  gigiyenik  asosdan  ishlab  chiqilgan  normalari  bilan  taqqoslash 

maqsadida  gigiyena  ilmi  hayotda  qo’llaniladigan  barcha  zaharli  kimyoviy  moddalar 

uchun ruxsat etiladigan miqdorini belgilaydi. 

Zaharli  kimyoviy  moddalarning  inson  nasl-nasabiga  salbiy  ta’sir  qilishi  mumkinligi, 

genetik  jihatdan  olganda  eng  murakkab  muammolardan  hisoblanadi.  Irsiy 

kasalliklarning  keyingi  vaqtda  ko’payib  barayotganligi  kishini  tashvishlantirmay 

qo’ymaydi.  Ishlatilayotgan  kimyoviy  moddalarning  allergen  tariqasida  organizmga 

ta’sir  qilishi  borasidagi  muammo  ham  hozirda  yechilishi  qiyin  muammolardan  biri 

bo’lib  qolmoqda.  Kimyoviy  moddalar  organizmga  juda  oz  miqdorda  tushganda  ham 

embrion hujayralariga salbiy ta’sir qiladi. Shularni e’tiborga olgan gigiyena xodimlari 

zararli  moddalarning  ruxsat  etilgan  me’yoriy  miqdorini  ishlab  chiqdilar.  Gigiyena 

fanidagi  murakkab  masalalardan  biri,  ishlab  chiqilgan  ruxsat  etilgan  me’yoriy 

miqdorlarni  hayotga  tadbiq  etishdir,  zaharli  kimyoviy  moddalarni  qo’llashni  davlat 

tomonidan qat’iy nazoratini tashkil etish va amalga oshirishdan iborat. 

Shuni,  e’tiborga  olib,  mustaqil  Respublikamizda,  zaharli  kimyoviy  moddalar 

bilan  ishlash  qoidalari,  ularni  qo’llash  me’yorlari  va  me’yoriy  miqdorlari  ishlab 

chiqilgan.  Shuningdek,  bu  me’yorlarni  buzganda  qo’llaniladigan  jazo  turlari  ham 

mavjudki,  bu  kishilardan  zaharli  kimyoviy  moddalar  bilan  ishlatganda,  ularni 

qo’llaganda yo’riqnomalardagi talablarga rioya qilishni talab qiladi. 

Zararli kimyoviy moddalar bilan muomalada bo’lish qoidalarini buzganlik uchun ham 

jinoiy jazo mavjud bo’lib, Jinoyat Kodeksi (JK) ning 201-moddasiga binoan, xo’jalik 

faoliyatida  o’simliklarni  himoya  qilishning  kimyoviy  vositalari,  mineral  o’g’it  o’sish 

biostimulyari  yoki  boshqa  kimyoviy  dorilarni  ishlab  chiqarish  saqlash,  tashish  yoki 

ulardan foydalanish qoidalarini buzish odamlarning ommaviy kasallanishini hayvonlar 

parrandalar yoki baliqlarning qirilib ketishi yoxud boshqacha og’ir oqibatlarning kelib 

chiqishiga  sabab  bo’lsa,  eng  kam  oylik  ish  haqining  ellik  baravaridan  yuz 

baravarigacha  miqdorda  jarima  yoki  besh  yil  mudattda  muayyan  huquqdan  mahrum 

qilish  yoxud  uch  yilgacha  axloq  tuzatish  ishlari  yoxud  uch  yilgacha  ozodlikdan 

mahrum bo’lishi mumkin. 

Ushbu  harakatlar  odam  o’lishiga  sabab  bo’lsa,  uch  yildan  olti  oygacha  qamoq 

yoki muayyan huquqdan mahrum qilib, uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum 

qilinadi. 

Texnikaviy 

taraqqiyot 

davrida 

atmosfera 

havosining 

ifloslanishi 

Respublikamizning  Olmaliq,  Chirchiq,  Farg’ona  va  Navoiy  viloyatlarida,  ayniqsa 

sezilarli  darajada  ortganligi  hech  kimga  sir  emas.  Birgina  Navoiy  viloyati  misolida 

oladigan  bo’lsak,  atmosfera  havosining  yuqori  darajada  ifloslanganligini  kuzatish 

mumkin. 

Ikki yuz mingga yaqin aholisi bo’lgan Navoiy shahrida havoni ifloslantiruvchi 

ko’plab sanoat korxonalari mavjud. Ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarida har 

yili 637,6 ming tonna zararli moddalar hosil bo’lib, shundan 97,2% i ushlab qolinadi. 

Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar miqdori 51,7 ming tonnani tashkil qiladi. 

Tozalash uskunalarining ishlash samaradorligi 92,9% ni tashkil qiladi. Bu ko’rsatkich 

o’tgan  yillardagiga  nisbatan  1,9%  ga  oshgan.  Tashlanadigan  zararli  moddalarning 

asosiy miqdori (94%) yirik sanoat korxonalariga to’g’ri keladi. 

Navoiy  issiqlik  elektr  stansiyasi  korxonalarida  gaz  yoqishda  hosil  bo’ladigan  azot 

oksidlarini tozalash inshootlarini loyilash ko’zda tutilgan, ammo ushbu moddalarning 

me’yoridan yuqoriligi saqlanib qolmoqda. Viloyatda sanoat va maishiy chiqindilarning 

yillik hajmi 2,5 million tonnadan oshiq. 

Jami  43,5  million  tonna  chiqindilar  to’planib  qolgan.  Shundan  yiliga  62  ming  sanoat 

chiqindisi,  46  ming  tonna  maishiy  chiqindilar  qayta  ishlanmoqda.  Shuningdek, 

viloyatda 24,7 ming gektar yerning ustki qatlam strukturasi buzilgan bo’lib, shundan 

5,7  ming  gektar  yer  rekultivatsiyani  talab  qiladi.  Hozirgacha  2,1  ming  gektar  (37%) 

yer rekultivatsiya qilingan. 

Viloyatda  ekologik  muvozanatni  birlashtirish  maqsadida  “Navoiy  viloyatining  2006-

2010  yillarga  mo’ljallangan  atrof-  muhitni  muhofaza qilish” dasturi  ishlab  chiqilgan. 

Sanoat  korxonalari  bilan  birga  shaharda  avtotransport  vositalarining  ko’payishi  ham 

shahar havosiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. 

2006-yil  21-martda  Davlat  avtomobil  nazorati  (DAN)  xodimlari  tomonidan  berilgan 

ma’lumotga  asosan,  shaharda  3000  ta  taksi  ro’yxatdan  o’tgan,  mingdan  ortiq  davlat 

tashkilotlari mashinalari va xususiy mashinalar mavjud. 

Hisoblashlarga  qaraganda,  bitta  mashinadan  chiqadigan  zaharli  moddalar  miqdori  bir 

yilda  537  kg  ni  tashkil  qilar  ekan.  Agar  har  to’rt  shahar  aholisiga  bitta  (50000  ta) 

mashina to’g’ri kelsa, bu miqdor 26850000 kg.ni tashkil qiladi. 

Bu esa, insonlar sog’lig’i uchun juda ham xavfli hisoblanadi va buni oldini olish zarur. 

Shuning uchun atmosferaga chiqadigan zararli moddalarni tozalash haqida o’ylashimiz 

zarur bo’ladi. 

Butun  tirik  organizmlarni  o’z  bag’riga  olgan  tabiatda  turli  zararli  moddalar  haddan 

tashqari  ko’payib  ketmasa,  tabiiy  jarayonlar  ta’sirida  zaharli  omllar  o’z-o’zidan 

zararsizlanishi mumkin. Atmosfera havosiga chiqarib tashlangan gazsimon, bug’simon 

moddalar  yoki  changlar  oz  miqdorda  bo’lsa,  ular  vaqr  o’tishi  bilan  o’z-o’zidan  havo 

muhitida  kuyib,  zararsiz  holatga  o’tib  qoladi.  Atmosfera  havosining  o’z  holicha 

tozalanish  xususiyati  juda  sekinlik  bilan  boradi.  Atmosfera  havosining  tozalanishida 

yog’ingarchilik  asosiy  o’rin  tutadi.  Havo  tarkibida  mavjud  bo’lgan  zararli  omillarni 

qor  va  yomg’ir  suvlari  yuvadi.  Yog’ingarchilik  qanchalik  ko’p  bo’lsa,  havo  tarkibi 

shunchalik tozalanadi. Atmosfera havosini tozalashda daraxtlar, qolaversa, o’simliklar 

olamining ahamiyati katta. Jumladan daraxt barglari chang zarralarini, zararli gazlarni 

o’ziga singdirib oladi.