Iqtisodiyot” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishi

I – BOB.Iqtisodiy resurslar va ularning turlari
1.1. Iqtisodiy resurslar tushunchasi va uning turlari
Professor T.T.Jurayevning “Iqtisodiyot nazariyasi” kitobida mamlakatlarning iqtisodiy resurslar quyidagicha ta’rif berilgan va ularning turlari sanab o’tilgan:
Resurslar cheklangan sharoitda jamiyat ham o‘z qarorini tanlov asosida qabul
qilishga majbur bo‘ladi. Bunda ulardan to‘liq va samarali foydalanish hamda
ehtiyojlarni to‘laroq qondirib borish talabi hisobga olinadi.
Iqtisodiy faoliyatda foydalanishga yaroqli bo‘lgan moddiy tabiiy va inson
resurslar iqtisodiy resurslarni tashkil qiladi. Iqtisodiy resurslar to‘rtta turga
ajratadi. Yer-tushunchasi ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etadigan yer va
barcha tabiiy resurslarni anglatadi. Ekin maydonlari, o‘rmonlar, mineral va neft
zahiralari hamda suv resurslari shular jumlasidandir. Ishchi kuchi insonda
mavjud bo‘lgan jismoniy va aqliy qobiliyatlar yig‘indisi. Mehnat esa inson ishchi
kuchining sarflanish jarayonidir.
Kapital - tushunchasiga iste‘mol tovarlari va xizmatlarini yaratishda
foydalaniladigan kishilar tomonidan yaratilgan barcha ishlab chiqarish vositalarini
kiritish mumkin. Bular sirasiga zavod fabrikalar, omborxonalar, transport vosi
talari, etkazib berish xizmati, texnika va asbob-uskunalar kiradi. Kapital tovarlari
haridiga sarflarga investitsiya deb qaraladi1.
Resurs sifatidagi kapital iste‘mol tovarlaridan farq qiladi. Iste‘mol tovarlari
inson ehtiyojini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qondiradi, vaholanki kapital resurs tovarlarini
ishlab chiqarishga jalb etiladi. Resurs sifatidagi ―kapital‖ga jihozlar, texnika va
boshqa ishlab chiqarish vositalarini anglatadi.
Tadbirkorlik qobiliyati alohida kishilarga xos bo‘lgan noyob ishbilarmonlik
layoqati yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik qobiliyati mahsulot ishlab chiqarish va
xizmatlarni ma‘lum turini tashkillashtirish uchun bir joyga jam bo‘lar ekan, ularni
umumiy qilib, tovar ishlab chiqarish omillari deyish mumkin.
Har bir resurs undan ishlab chiqarishda foydalanganda ma‘lum samara beradi.
Resurs keltiradigan natija o‘z chegaralariga ega. Har qanday resursdan eng yaxshi,
oqilona foydalanilgan taqdirda ham ma‘lum chegaradan ortiq mahsulot yaratib
bo‘lmaydi. Iqtisodiy resurslarning cheklanganligi ishlab chiqarish imkoniyatlarining ham cheklanishiga olib keladi.
Resurslardan foydalanish darajasi turlicha bo‘lgani uchun barcha tovarlar
bo‘yicha ishlab chiqarish imkoniyati chegarasini ko‘rsatish qiyin.
Ishlab chiqarish samaradorligi ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga
qilingan xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni anglatadi. Boshqacha aytganda, samara
dorlik natija va xarajat nisbatini aks ettiradi.
Butun milliy xo‘jalik darajasida uning natijalarining iqtisodiy resurs sarf
xarajatlariga nisbati milliy ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligining asosiy
ko‘rsatkichidir. Samaradorlikning mavjud darajasida jamiyat a‘zolari biror
qismining iqtisodiy ahvolini yomonlashtirmasdan boshqasining ehtiyojlari
qondirilish darajasini oshirish mumkin emas. Bunday holat Pareto samarasi deb
nomlanadi. Bu nom Italiyan iqtisodchisi V. Pareto nomi bilan atalgan.
Foyda miqdori va uning normasi ishlab chiqarish samaradorligining asosiy mutloq va nisbiy ko‘rsatkichidir.Ishlab chiqarish samaradorligi ko‘p qirrali tushuncha bo‘lganligi sababli,qayd qilingan birgina asosiy ko‘rsatkichda,uni to‘liq ravishda har tomonlama ifodalab bo‘lmaydi. Shuning uchun iqtisodiy reserslardan samarali foydalanish darajasini tavsiflovchi unimdorlik ko‘rsatkichlardan ham foydalaniladi.
Mehnat unumdorligi ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyati yoki ishlab chiqarilgan mahsulotning sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi.
MU=M/V.
Bu erda, MU-mehnat unumdorligini, M-mahsulotning hajmi, V-sarflangan ish
vaqti.
Mehnat unumdorligi sarflangan mehnatning har birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini bildiradi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi ko‘rsatkichidan ham foydalaniladi va u ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning birligi evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda miqdorini ko‘rsatadi.
KU=M/K;
KU=YAD/K ;
KU=F/K;
Bu erda KU – kapital unumdorligini, K – ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini, M – mahsulot, YAD – yalpi daromad, F– foyda.
Ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri yer hisoblanishi sababli undan
foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichi olingan mahsulot hajmining yer maydoniga
(gektarga) nisbati yoki ekinlar hosildorligi bilan aniqlanadi. Samaradorlikni aniqlashda mahsulotning mehnat sig‘imi, material sig‘imi,energiya sig‘imi kabi ko‘rsatkichlar ham qo‘llanilib, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun ketgan mehnat, energiya va moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlarning har biri ishlab chiqarishda qatnashgan turli omillar samaradorligini ifodalab, bir-birini to‘ldiradi. Ishlab chiqarish samaradorligi har qanday darajada uning natijalari miqdoriga to‘g‘ri, iqtisodiy resurs sarf-xarajatlari hajmiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi. Ishlab chiqarish natijalari miqdori o‘zgarmay qolganda xarajatlarning kamayishi uning samaradorligi oshishini bildiradi va aksincha. Shu sababli samaradorlikni oshirishga boshqa sharoitlar o‘zgarmay qolganda ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmini ko‘paytirish va unga sarflanadigan harajatlarni kamaytirish, ya‘ni tejamkorlik tamoyillariga amal qilish orqali erishiladi. A. O'lmasov, A. Vahobovning “Iqtisodiyot nazariyasi” kitobida mamlakatimizning iqtisodiy resurslaridan samarali foydalanish haqida shunday deyilgan. 2017-2021 yillar O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasida ham iqtisodiyotning energiya va resurs sarfini qisqartirish, ishlab chiqarishga energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirishga ishlab chiqarish samaradorligini o‘stirishning muhim omili sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning shunday omillari ham mavjudki, ular bir vaqtda ham natijaviy ko‘rsatkichlar miqdoran ortishiga va ham iqtisodiy resurs xarajatlari kamayishiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi.
Bunday omillarga fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini hisobga olgan holda ishlab chiqarishni uzluksiz modernizatsiyalash va diversifikatsiyalashni kiritish mumkin. Modernizatsiya inglizcha ―modern so‘zidan olingan bo‘lib -yangi, zamonaviy kabi ma‘nolarni anglatadi.Ishlab chiqarishga qiyosan modernizatsiyalash mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish maqsadida ularni ―yangilash‖, mashina, uskuna va texnologik jarayonlarni zamonaviylashtirishni bildiradi.
Iqtisodiy modernizatsiyalash mehnat, moddiy va tabiiy resurslardan foydalanish darajasiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatish orqali ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishga ham olib keladi. Diversifikatsiyalash (lotincha diversys - har xil, facese - qilmoq,
bajarmoq) ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, maqsadida korxonalar faoliyat
sohalarini kengaytirish, chiqariladigan mahsulotlar turlarini ko‘paytirishga
qaratilgan jarayondir. Diversifikatsiyalash vertikal, gorizontal va konglomerat bo‘lishi mumkin.Vertikal diversifikatsiyalash – bir xil yo‘nalishda ixtisoslashgan
korxonalarning tarmoq darajasida ishlab chiqaradigan mahsulotlari turini
ko‘paytirish va faoliyatlarini tarmoq ichida kengaytirishni bildiradi.
Konglomerat diversifikatsiya korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulot
turlarini texnologik jarayon, tovar turlari va turli bozorlar talabini hisobga olib
ko‘paytirishga yo‘naltiriladi. Istiqbolda mahsulot turlarini ko‘paytirish, tijorat faoliyatini rivojlantirish va bozorni kengaytirishga qaratilgan harakat diversifikatsiya strategiyasi mazmunini anglatadi. Bu korxonalarda mahsulot turlarini ishlab chiqarishni o‘zlashtirish, milliy va chet el kapitali ishtirokidagi qo‘shma korxonalar tuzish, boshqa korxonalarni sotib olish kabi usullarda amalga oshiriladi. Xarajatlarni kamaytirish va mahsulot tannarxini pasaytirish orqali ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishda mahalliylashtirish darajasini o‘stirib borish
muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev qayd qilib o‘tganlaridek samaradorlikni oshirishning muhim omili asosiy va yordamchi tarmoqlarni barqaror rivojlantirish, ortiqcha xarajatlar va tannarxni kamaytirish, mahalliy lashtirish darajasini oshirish va importning qisqarishi dan iborat. Mahalliylashtirish mahsulot ishlab chiqarish jarayonida mahalliy xom-ashyo va materiallardan foydalanishga ustuvorlik berishni anglatib, bu pirovardida
nafaqat tannnarxni pasaytirish, balki import qilinadigan tovarlar hajmini qisqa
rtirish imkonini ham beradi. Importning qisqarishi sof eksportni ko‘paytirish orqali
milliy iqtisodiyot samaradorligini o‘sib borishiga olib keladi.
Respublikamizda faqat 2017 yilning o‘zida mahalliylashtirish dasturlari
to‘liq amalga oshirilmaganligi natijasida unda ko‘zda tutilgan ―qariyb 400 million
dollarlik mahsulot chetdan import qilingan.

________________________

²https://fayllar.org/mavzu-ozbekistonning-iqtisodiy-resurslari-va-ulardan-samarali.html
³ T.T.Jo‘rayev. Iqtisodiyot nazariyasi. (O‘quv qo‘llanma). –T.: «Fan va texnologiya», 2017
⁴ Sh.Shermatov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. - T.: «LESSON PRESS» nashriyoti, 2021.