Iqtisodiyot” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishi mavzu

III. Xalqaro Iqtisodiy Tashkilotlar faoliyatini tartibga solish yo’llari.

Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) va Jahon savdo tashkiloti (JST) kabi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar so‘nggi yillarda turli muammolar tufayli tanqid ostiga olindi. Ushbu muammolar ushbu tashkilotlarning global iqtisodiyot muammolarini hal qilish uchun yaxshi jihozlanishini ta'minlash uchun islohot talablarini keltirib chiqardi.

XVJning asosiy tanqidlaridan biri bu kreditlar evaziga mamlakatlarga nisbatan qattiq tejamkorlik choralarini qo‘llaganligidir. Ushbu choralar ko'pincha ijtimoiy dasturlar va davlat xizmatlarini chuqur qisqartirishni o'z ichiga oladi, bu esa jamiyatning eng zaif a'zolariga halokatli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Tanqidchilar fikricha, XVJ byudjetlarni muvozanatlash va qarzlarni kamaytirishga e'tibor qaratgani ijtimoiy adolat va inson huquqlari hisobiga bo'lgan.
XVJ bilan bog'liq yana bir muammo bu uning shaffofligi va hisobdorligi yo'qligi. Uning ko'pgina qarorlari yopiq eshiklar ortida qabul qilinadi va uning xatti-harakatlari ustidan nazorat juda kam. Bu tashkilot nodemokratik va u xizmat qilishi kerak bo'lgan odamlar oldida javobgar emas, degan ayblovlarga sabab bo'ldi.
JST ham bir qator muammolar yuzasidan tanqidga uchradi. Asosiy tashvishlardan biri bu korporatsiyalar manfaatlarini odamlar va sayyoramiz manfaatlaridan ustun qo'yish usulidir. Tanqidchilarning ta'kidlashicha, tashkilot qoidalari va qoidalari mehnat standartlari va atrof-muhitni muhofaza qilish nuqtai nazaridan eng past poygaga olib keldi, chunki mamlakatlar past soliqlar va yumshoq qoidalar bilan transmilliy korporatsiyalarni jalb qilish uchun raqobatlashadi.

JST bilan bog'liq yana bir muammo uning intellektual mulk huquqlarini ta'minlash usulidir. Bu, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarga salbiy ta'sir ko'rsatdi, chunki ular ko'pincha patentlangan dori vositalari va boshqa texnologiyalarning yuqori narxini to'lashga qodir emaslar. Tanqidchilarning ta'kidlashicha, JST siyosati farmatsevtika kompaniyalari daromadini global janubdagi odamlarning salomatligi va farovonligidan ustun qo'ygan.

Ushbu tanqidlarga qaramay, global iqtisodiyot muammolarini yaxshiroq hal qilish uchun ushbu tashkilotlarni isloh qilishga urinishlar bo'ldi. 2015 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (BRM) bunga misol bo'la oladi. SDGlar qashshoqlikni yo'q qilish, tengsizlikni kamaytirish va iqlim o'zgarishiga qarshi kurashishga qaratilgan. SDG huquqiy jihatdan majburiy bo'lmasa-da, ular xalqaro hamkorlik va rivojlanish uchun asos yaratadi.
Islohotlarning yana bir misoli 2010-yilda rivojlanayotgan mamlakatlarga iqlim oʻzgarishi taʼsirini yumshatish va ularga moslashishda yordam berish maqsadida tashkil etilgan Yashil iqlim jamgʻarmasi (GCF). GCF rivojlangan mamlakatlar tomonidan moliyalashtiriladi va ham ekologik barqaror, ham ijtimoiy adolatli loyihalarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan.
Bu tashkilotlarni yanada tubdan isloh qilish talablari ham yangragan. Takliflardan biri XVFni tugatib, uning o‘rniga yanada demokratik va mas’uliyatli institutni yaratishdir. Yana bir taklif - mehnat standartlarini oshirish va tengsizlikni kamaytirishga yordam beradigan global eng kam ish haqini belgilash.
Pirovardida, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar oldida turgan muammolar murakkab va ko‘p qirrali. Ular barcha manfaatdor tomonlar, jumladan, rivojlanayotgan mamlakatlar va fuqarolik jamiyati guruhlari ehtiyojlari va istiqbollarini hisobga olgan holda puxta va keng qamrovli yechimlarni talab qiladi. So‘nggi yillarda ma’lum ijobiy o‘zgarishlar kuzatilgan bo‘lsa-da, bu tashkilotlarning jahon iqtisodiyotida barqaror va adolatli rivojlanishga yordam berishini ta’minlash uchun hali ko‘p ishlar qilinishi kerak.
Savdoni liberallashtirish - bu mamlakatlar o'rtasidagi savdo to'siqlarini bartaraf etish yoki kamaytirish jarayoni. Buni erkin savdo kelishuvlari bo‘yicha muzokaralar olib borish, tariflarni bir tomonlama pasaytirish yoki tartibga solishni muvofiqlashtirish kabi turli vositalar yordamida amalga oshirish mumkin.
Mamlakatlar savdoni liberallashtirishni xohlashlarining bir qancha sabablari bor. Buning sabablaridan biri iqtisodiy o'sishni rag'batlantirishdir. Savdoni erkinlashtirish iqtisodiy samaradorlik va samaradorlikni oshirishga olib kelishi mumkin, bu esa iqtisodiy o'sishni oshirishi mumkin. Yana bir sabab - rivojlanishni rag'batlantirish. Savdoni erkinlashtirish rivojlanayotgan mamlakatlarga yangi bozorlarga chiqish va ularni yangi texnologiyalar bilan ta'minlash orqali yordam berishi mumkin.
Savdoni liberallashtirishning iste’molchilar uchun ham bir qator imtiyozlari mavjud. Savdoni liberallashtirish tovarlar va xizmatlar narxining pasayishiga, shuningdek, iste'molchilar uchun keng tanlovga olib kelishi mumkin.
Biroq, savdoni liberallashtirish bilan bog'liq ba'zi muammolar ham mavjud. Muammolardan biri shundaki, bu ish o'rinlarining yo'qolishiga olib kelishi mumkin, chunki ba'zi tarmoqlar boshqa mamlakatlar importi bilan raqobatlasha olmaydi. Yana bir qiyinchilik - bu ekologik muammolarga olib kelishi mumkin, chunki ba'zi mamlakatlar atrof-muhitni ifloslantiruvchi mahsulotlar ishlab chiqarishi mumkin.
Ushbu qiyinchiliklarga qaramay, savdoni liberallashtirish odatda ijobiy rivojlanish deb hisoblanadi. Bu iqtisodiy o'sishni, rivojlanishni va iste'molchilar farovonligini oshirishi mumkin.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar iqtisodiy o'sish va rivojlanishni rag'batlantirish usuli sifatida erkin savdoni rag'batlantirish tarafdori bo'lib kelmoqda. Bu transchegaraviy savdoni osonlashtirish uchun tariflar va kvotalar kabi savdo to'siqlarini kamaytirish yoki yo'q qilishni o'z ichiga oladi.
JST yillar davomida savdo to‘siqlarini kamaytirishda muvaffaqiyat qozondi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga o'rtacha tarif stavkasi 1980-yillardagi 15% dan bugungi kunda 5% ga tushdi. Bu global savdoning o'sishiga olib keldi, bu esa butun dunyo bo'ylab iqtisodiy o'sish va rivojlanishni kuchaytirdi.
Ba'zilarning ta'kidlashicha, JST rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish uchun etarli ish qilmagan. Boshqalar esa, JST atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha etarlicha harakat qilmaganligini ta'kidlaydilar.
Savdoni erkinlashtirishga ko'maklashish xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning muhim maqsadi hisoblanadi. Savdoni erkinlashtirish iqtisodiy o'sish va rivojlanishni kuchaytirishi mumkin, shuningdek, iste'molchilar uchun narxlarning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Infratuzilmani rivojlantirish - bu iqtisodiy faoliyat va ijtimoiy rivojlanishni qo'llab-quvvatlovchi jismoniy tuzilmalar va tizimlarni qurish va saqlash jarayoni. U avtomobil yoʻllari, temir yoʻllar, aeroportlar, dengiz portlari, elektr stansiyalari, suv taʼminoti tizimlari, telekommunikatsiya tarmoqlari, chiqindilarni qayta ishlash inshootlarini oʻz ichiga oladi.
Infratuzilmani rivojlantirish iqtisodiy o'sish va rivojlanish uchun muhim ahamiyatga ega. U biznesning ishlashi, odamlarning sayohati va muloqoti, hukumatlarning asosiy xizmatlarni taqdim etishi uchun asos yaratadi. Infratuzilmani rivojlantirish ham muhim xizmatlardan foydalanish va ish o'rinlarini yaratish orqali qashshoqlik va tengsizlikni kamaytirishga yordam beradi.

Infratuzilmani rivojlantirish muhimligining ko'plab sabablari bor. Infratuzilmani rivojlantirishning asosiy afzalliklaridan ba'zilari:

• 
  Iqtisodiy o'sish: Infratuzilmani rivojlantirish biznesning ishlashi va odamlarning sayohati va muloqoti uchun asos yaratish orqali iqtisodiy o'sishni oshirishga yordam beradi.
  
• 
  Ijtimoiy rivojlanish: Infratuzilmani rivojlantirish suv, kanalizatsiya va ta'lim kabi muhim xizmatlardan foydalanishni ta'minlash orqali ijtimoiy rivojlanishni yaxshilashga yordam beradi.
  
• 
  Qashshoqlikni qisqartirish: Infratuzilmani rivojlantirish odamlarni ish bilan ta'minlash va hayotlarini yaxshilash uchun imkoniyatlar yaratish orqali qashshoqlikni kamaytirishga yordam beradi.
  
• 
  Atrof-muhitni muhofaza qilish: Infratuzilmani rivojlantirish barqaror rivojlanish amaliyotlarini rag'batlantirish orqali atrof-muhitni muhofaza qilishga yordam beradi.
  

Infratuzilmani rivojlantirishda ko'plab muammolar mavjud. Asosiy qiyinchiliklardan ba'zilari quyidagilardan iborat:

• 
  Narxi: Infratuzilmani rivojlantirish, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda qimmatga tushishi mumkin.
  
• 
  Korruptsiya: Korruptsiya infratuzilmani rivojlantirish yo'lidagi asosiy to'siq bo'lishi mumkin, chunki bu kechikishlar va xarajatlarning oshishiga olib kelishi mumkin.
  
• 
  Atrof-muhitga ta'sir: infratuzilmani rivojlantirish, agar u to'g'ri rejalashtirilmasa va amalga oshirilmasa, atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
  
• 
  Qiyinchiliklarga qaramay, infratuzilmani rivojlantirish iqtisodiy o'sish va rivojlanish uchun zarurdir. Infratuzilmani rivojlantirishni moliyalashtirishning ko‘plab usullari, jumladan, davlat-xususiy sheriklik, grantlar va kreditlar mavjud.
  

Infratuzilmani rivojlantirishning ko'plab usullari mavjud. Infratuzilmani rivojlantirishning asosiy usullaridan ba'zilari:

• 
  Rejalashtirish: Yaxshi rejalashtirilgan infratuzilmani rivojlantirish strategiyasiga ega bo'lish muhimdir.
  
• 
  Xaridlar: Xarid qilish jarayoni adolatli va shaffof bo'lishi muhimdir.
  
• 
  Moliyalashtirish: Infratuzilmani rivojlantirish uchun qulay moliyalashtirishga ega bo'lish muhimdir.
  
• 
  Amalga oshirish: Yaxshi amalga oshirilgan infratuzilmani rivojlantirish rejasiga ega bo'lish muhimdir.
  
• 
  Infratuzilmani rivojlantirish iqtisodiy o'sish va rivojlanish uchun muhim ahamiyatga ega. Infratuzilmani rivojlantirishni moliyalashtirish, infratuzilmani rivojlantirishni yaxshilash va infratuzilmani rivojlantirish muammolarini bartaraf etishning ko‘plab usullari mavjud.
  

Infratuzilmani rivojlantirish bo'yicha ba'zi statistik ma'lumotlar:

• 
  Global infratuzilma investitsiyalaridagi farq yiliga 2 trillion dollarni tashkil qiladi.
  
• 
  Qo'shma Shtatlar yalpi ichki mahsulotining taxminan 2,4 foizini infratuzilmaga kiritadi, Xitoy esa infratuzilmaga yalpi ichki mahsulotining taxminan 10 foizini kiritadi.
  
• 
  Infratuzilmaga sarmoya kiritish bo‘yicha yetakchi beshta davlat Xitoy, AQSh, Yaponiya, Germaniya va Buyuk Britaniyadir.
  
• 
  Infratuzilma investitsiyalari uchun eng yaxshi 5 ta sohaga transport, energetika, suv, telekommunikatsiya va chiqindilarni boshqarish kiradi.
  
• 
  Infratuzilmani rivojlantirishning 5 ta asosiy afzalliklari iqtisodiy o'sish, ijtimoiy rivojlanish, qashshoqlikni kamaytirish, atrof-muhitni muhofaza qilish va ish o'rinlarini yaratishdir.
  
• 
  Infratuzilmani rivojlantirishning 5 ta asosiy muammosi xarajat, korruptsiya, atrof-muhitga ta'sir qilish, moliyalashtirish va amalga oshirishdir.
  

Inson kapitalining rivojlanishi har qanday iqtisodiyotning yuksalishi va rivojlanishining muhim omilidir. Bu ishchi kuchining bilim, ko'nikma va qobiliyatlarini oshirish jarayonini nazarda tutadi, bu esa o'z navbatida samaradorlik va raqobatbardoshlikni oshirishga olib keladi. So'nggi yillarda Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarda inson kapitalini rivojlantirishga qaratilgan turli tashabbuslarni taklif qilishdi.
Ushbu tashkilotlar tomonidan taklif etilayotgan asosiy tashabbuslardan biri ta'lim olish imkoniyatini yaxshilashdir. Ta'lim iqtisodiy o'sish va rivojlanishning eng muhim omillaridan biri sifatida keng e'tirof etilgan. Yaxshi ma'lumotga ega ishchi kuchi samaraliroq, innovatsion va yangi texnologiyalar va bozor talablariga moslashadi. Biroq, ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlar, ayniqsa, chekka va kam ta'minlangan aholi uchun ta'lim olish imkoniyatini ta'minlashda hali ham jiddiy muammolarga duch kelishmoqda.
Bu muammoni hal qilish uchun xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ta’limga davlat xarajatlarini oshirish, ta’lim sifatini oshirish, ayollar va qizlarning ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirish kabi turli chora-tadbirlarni taklif qilishdi. Masalan, Jahon bankining 2020 yilgacha boʻlgan taʼlim strategiyasi bolalarni erta rivojlantirish dasturlarini kengaytirish, oʻqituvchilar malakasini oshirish, fan, texnologiya, muhandislik va investitsiya sohalariga investitsiyalarni koʻpaytirish orqali barcha bolalar, xususan, kam taʼminlangan oilalar farzandlari uchun sifatli taʼlim olish imkoniyatini oshirishga qaratilgan.
Inson kapitalini rivojlantirishga e’tibor qaratilayotgan yana bir muhim yo‘nalish – tibbiy xizmatdan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilashdir. Yaxshi salomatlik inson kapitalining muhim tarkibiy qismidir, chunki u odamlarga ish kuchida to'liq ishtirok etish va iqtisodiy o'sish va rivojlanishga hissa qo'shish imkonini beradi. Biroq, ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlar, ayniqsa, qishloq va chekka hududlarda asosiy tibbiy xizmatlardan foydalanishni ta'minlashda jiddiy muammolarga duch kelishmoqda.
Ushbu muammoni hal qilish uchun xalqaro iqtisodiy tashkilotlar sog'liqni saqlashga davlat xarajatlarini ko'paytirish, tibbiy xizmatlar sifatini oshirish, aholining zaif qatlamlari uchun tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish kabi turli choralarni taklif qildi. Masalan, Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining “Umumjahon sog‘liqni saqlash qamrovi” (UHC) tashabbusi to‘lov qobiliyatidan qat’i nazar, barcha shaxslarga asosiy tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyatini taqdim etishga qaratilgan.
Ta'lim va sog'liqni saqlashdan tashqari, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ham texnik va kasbiy ko'nikmalarni egallashni rag'batlantirishga qaratilgan tashabbuslarni taklif qilmoqdalar. Texnik va kasb-hunar ta'limi va ta'limi (TEK) odamlarni mehnatda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan ko'nikma va bilimlar bilan jihozlashda, xususan, ishlab chiqarish, qurilish va xizmat ko'rsatish kabi sohalarda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu muammoni hal qilish uchun xalqaro iqtisodiy tashkilotlar milliy kasb-hunar taʼlimi siyosati va asoslarini ishlab chiqish, kasb-hunar va kasb-hunar taʼlimi muassasalari va tizimlarini mustahkamlash, kam taʼminlangan guruhlar uchun kasb-hunar taʼlimi imkoniyatlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish kabi turli chora-tadbirlarni taklif qilishdi. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Taraqqiyot Dasturining “Hayot uchun ko‘nikmalar” tashabbusi rivojlanayotgan mamlakatlarda, xususan, ayollar va yoshlar o‘rtasida texnik va kasbiy ko‘nikmalarni egallashga ko‘maklashishga qaratilgan.
Umuman olganda, inson kapitalini rivojlantirish iqtisodiy o'sish va rivojlanishning muhim tarkibiy qismidir. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ishchi kuchining imkoniyatlarini oshirish hamda iqtisodiy o‘sish va rivojlanishni rag‘batlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ta’lim, sog‘liqni saqlash, texnik va kasbiy ko‘nikmalardan foydalanish imkoniyatlarini yaxshilashga qaratilgan turli tashabbuslarni taklif qilmoqda. Biroq, ushbu tashabbuslarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun kuchli siyosiy majburiyat, etarli mablag' va ular kutilgan natijalarni ta'minlash uchun samarali monitoring va baholash tizimlari talab qilinadi.
Ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarga (AR&D) sarmoya kiritish iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning muhim elementlari bo‘lgan innovatsiyalar va texnologik taraqqiyotning asosiy omili sifatida belgilangan. Shunday qilib, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirishga qaratilgan turli tashabbuslarni, jumladan, soliq imtiyozlari, grantlar va subsidiyalarni taklif qilishdi.
AR&D investitsiyalarining asosiy afzalliklaridan biri shundaki, u yangi texnologiyalar, mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqishga olib keladi, bu esa samaradorlik, samaradorlik va raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi. Bu iqtisodiy o'sish va rivojlanishga hissa qo'shadigan xarajatlarni tejash, foydani oshirish va ish o'rinlarini yaratishga olib kelishi mumkin.
Ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirishning eng samarali usullaridan biri bu ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoya kiritgan kompaniyalarga moliyaviy imtiyozlar beruvchi soliq imtiyozlaridir. Misol uchun, ko'pgina mamlakatlar ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar bilan bog'liq yuqori xarajatlarni qoplashga yordam beradigan soliq imtiyozlarini taklif qiladi. Bundan tashqari, ba'zi mamlakatlar ilmiy-tadqiqot uskunalari va materiallari uchun soliq imtiyozlarini taqdim etadi, bu esa ilmiy-tadqiqot investitsiyalarining moliyaviy yukini yanada kamaytirishi mumkin.
Grantlar va subsidiyalar xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ilmiy-tadqiqot investitsiyalarini rag'batlantirishning yana bir usuli hisoblanadi. Hukumatlar va xususiy tashkilotlar muayyan ilmiy-tadqiqot loyihalarini moliyalashtirish uchun grantlar taklif qilishlari yoki ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borayotgan kompaniyalarga subsidiyalar berishlari mumkin. Ushbu moliyaviy rag'batlantirish kompaniyalarga ilmiy-tadqiqot ishlarining yuqori xarajatlarini qoplashga yordam beradi va ularni yangi texnologiyalar va innovatsiyalarga sarmoya kiritishga undaydi.
Moliyaviy rag'batlantirishdan tashqari, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ham kompaniyalar, ilmiy muassasalar va universitetlar o'rtasida hamkorlik va bilim almashishni rag'batlantirishga qaratilgan tashabbuslarni taklif qilishdi. Misol uchun, ba'zi tashkilotlar hamkorlikdagi tadqiqot loyihalarini moliyalashtiradilar yoki kompaniyalarni ilmiy muassasalar va universitetlar bilan bog'laydigan tarmoqlarni yaratadilar.
Bundan tashqari, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ilmiy-tadqiqot investitsiyalarini rag'batlantirish uchun muhim bo'lgan intellektual mulk huquqlarini himoya qilishni qo'llab-quvvatlash siyosatini taklif qilishdi. Intellektual mulkni kuchli himoya qilish kompaniyalarni o'z innovatsiyalari raqobatchilardan himoyalanish kafolati bilan ta'minlash orqali ularni ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoya kiritishga undaydi.

Shu bilan birga, ilmiy-tadqiqot investitsiyalari bilan bog'liq muammolar ham mavjud, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan resurslar va infratuzilma mavjud emas. Bundan tashqari, ilmiy-tadqiqot investitsiyalari xavfli bo'lishi mumkin va barcha loyihalar muvaffaqiyatli innovatsiyalarga olib kelmaydi. Bu kompaniyalar uchun katta xarajatlar va moliyaviy yo'qotishlarga olib kelishi mumkin.