"Iqtisodiyot" kafedrasi mudiri i f. n., dots. E. A. Muminova

3.1-rasm Narxlar diversifikatsiyalanmagandagi foydani

ifodalovchi grafik

Buning uchun umumiy ishlab chiqarilgan va sotilgan tovar hajmi Qm ning har bir qo`shimcha ishlab chiqarilgan va sotilgan birlik mahsulotdan olinadigan qo`shimcha foydani qo`shib chiqamiz. Bu qo`shimcha foyda har bir birlik mahsulot uchun MRMC ga teng. Ushbu chekli daromad MR birinchi mahsulot uchun maksimal bo`lib, uning chekli xarajati MC eng minimaldir. Keyingi har bir qo`shimcha mahsulot uchun chekli daromad kamayib boradi, chekli xarajat esa ortib boradi. Firmaning ishlab chiqarish hajmi Qm ga teng bo`lganda oxirgi Qm –mahsulotdan olinadigan foyda Qm MR MC 0 bo`ladi va MR MC. Qm hajmdan ko`p ishlab chiqarilgan har qanday mahsulot hajmidagi chekli xarajat uning chekli daromadidan yuqori bo`ladi va bu firma foydasini kamaytiradi. Umumiy foyda har bir sotilgan mahsulotdan tushadigan foydalarning yig`indisiga teng. Rasmda umumiy foyda chekli daromad chizig`i bilan chekli xarajat o`rtasidagi (NDF) shtirxlangan yuza bilan ifodalangan. Endi firma ideal diversifikatsiyadan foydalanadi deylik. U mahsulot narxini har bir xaridor uchun u to`lashi mumkin bo`lgan maksimal darajada qilib belgilaydi va natijada chekli daromad chizig`i firma foydasini maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi bilan bog`liq bo`lmay qoladi. Har bir birlik qo`shimcha mahsulotni sotishdan tushadigan qo`shimcha foyda tovarga to`lanadigan narxga bog`liq funktsiya bo`lib, chekli daromad chizig`i talab chizig`i bilan ustma-ust tushadi

D MR(3.1-rasm).

Iste′molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi yordamida davlatning iqtisodiy siyosatini baholash mumkin. Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan maksimal narx Pmax o`rnatildi deylik, ya′ni Pmax < P<sub>e</sub> (P<sub>e</sub> muvozanat narx). Maksimal narx o`rnatilganda bir qator ishlab chiqaruvchilar (xarajatlarini maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib chiqariladi va ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi Q_e dan Q₁ gacha kamayadi. Tovarni sotib olishni davom ettirayotgan iste′molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va ularning iste`mol ortiqchaligi oshadi. Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qo`sh-shtrixlangan A to`rtburchak yuzi bilan ifodalangan. Lekin bir qator iste′molchilar tovar hajmi qisqargani uchun uni sotib ololmaydilar. Ularning iste`mol ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan B uchburchak yuziga teng. Demak, iste′molchi ortiqchaligining sof o`zgarishini quyidagicha aniqlash mumkin: bu yerda, -iste′molchi ortiqchaligining sof o`zgarishi. ▲ist.=A-B (1), bu yerda ▲ist istemolchi ortiqchaligigning sof o’zgarishi

Rasmdan ko`rinib turibdiki, A>B bo`lgani uchun sof iste′molchi ortiqchaligi musbat ▲ist > o. Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib ishlab chiqarishni davom ettirayotgan ishlab chiqaruvchilar bozor narxidan past narxda Q₁ hajmda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar grafikda ko`rsatilgan A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan iste′molchi ortiqchaligini yo`qotadilar.