Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan 2-semestr 1-oraliq nazorati yozma ish

TC = FC + VC
Marjinal xarajat va o'rtacha xarajat iqtisodiyotdagi yana ikkita muhim xarajatlardir.
Marjinal xarajatlar ishlab chiqarishni bir birlikka ko'paytirish natijasida tannarxning oshishini anglatadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, marjinal xarajatlar kompaniya ishlab chiqarishni bir birlikka oshirishga qaror qilganda xarajatlar qancha ortishi bilan o'lchanadi.

Yuqoridagi rasmda marjinal xarajatlar egri chizig'i ko'rsatilgan. Marjinal xarajat dastlab ishlab chiqarilgan har bir birlik bilan kamayadi. Biroq, bir muncha vaqt o'tgach, qo'shimcha birlik ishlab chiqarishning marjinal qiymati o'sishni boshlaydi.
Marjinal xarajatlar(MC)ni hisoblash formulasi quyidagicha:

O'rtacha umumiy xarajat - bu firmaning umumiy xarajatlari ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot miqdoriga bo'linadi.
O'rtacha xarajatlarni hisoblash formulasi:


Yuqoridagi rasmda o'rtacha umumiy xarajatlar egri chizig'i ko'rsatilgan. E'tibor bering, dastlab firma boshdan kechiradigan o'rtacha umumiy xarajat pasayadi. Biroq, bir nuqtada, u ko'paya boshlaydi.

2. 
   Yalpi ichki mahsulot (YaIM) milliy hisoblar tizimining markaziy ko'rsatkichi bo'lib, u ma'lum bir davrda mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va xizmatlar qiymatini tavsiflaydi. YaIM ishlab chiqarish natijalarini, iqtisodiy rivojlanish darajasini, iqtisodiy o'sish sur'atlarini va hokazolarni tavsiflash uchun ishlatiladi. YaIM ishlab chiqarilgan mahsulot, ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va xizmatlar ko'rsatkichi bo'lganligi sababli, u ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan oraliq tovar va xizmatlar qiymatini o'z ichiga olmaydi, ya'ni. oraliq iste'mol qiymati.
   

YaIM yalpi asosda hisoblanadi, ya'ni. ishlab chiqarilgan mahsulotdan iste'mol qilingan asosiy kapital miqdorini chegirib tashlashdan oldin. Asosiy kapitalning iste'moli bu holda asosiy kapital qiymatining jismoniy va eskirish natijasida davr mobaynida pasayishi sifatida talqin qilinadi. YaIM ko'rsatkichining o'zgarishini sof ichki mahsulot deb hisoblash mumkin. Bu ko‘rsatkichni yalpi ichki mahsulotdan iste’mol qilingan asosiy kapital miqdorini ayirish yo‘li bilan olish mumkin.

YaIMni quyidagi uchta usulda hisoblash mumkin:

• 
  yalpi qo'shilgan qiymat yig'indisi sifatida (ishlab chiqarish usuli);
  
• 
  oxirgi foydalanish komponentlari yig'indisi sifatida (oxirgi foydalanish usuli);
  
• 
  birlamchi daromadlar yig'indisi sifatida (taqsimlash usuli).
  

Ishlab chiqarishni hisoblash YaIM sanoat yoki tarmoqlar bo‘yicha guruhlangan barcha rezident ishlab chiqarish birliklarining yalpi qo‘shilgan qiymatini yig‘ish yo‘li bilan hisoblanadi. Yalpi qo‘shilgan qiymat ishlab chiqarilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati (ishlab chiqarish) bilan ishlab chiqarish jarayonida to‘liq iste’mol qilingan tovar va xizmatlar qiymati (oraliq iste’mol) o‘rtasidagi farqdir.
Tovar va xizmatlarning bozordagi mahsulotini asosiy narxlarda yoki, agar buning iloji bo'lmasa, ishlab chiqaruvchilar narxlarida baholash tavsiya etiladi. Asosiy narx - mahsulot va xizmatlar uchun ishlab chiqaruvchi tomonidan olinadigan narx, mahsulotga to'lanadigan har qanday soliqlar bundan mustasno va mahsulotlarga subsidiyalar. Ishlab chiqaruvchi bahosi - ishlab chiqaruvchi tomonidan tovarlar va xizmatlar uchun olinadigan narx, shu jumladan mahsulot va import uchun to'lanadigan soliqlar va mahsulot va import uchun subsidiyalar bundan mustasno.
Ishlab chiqarish usuli bo'yicha YaIM:
BB - yalpi ishlab chiqarish
PP - oraliq iste'mol
NNP - mahsulot va importga sof soliqlar (mahsulotlar va importga soliqlar minus mahsulot va importga subsidiyalar)

Yakuniy foydalanish usuliga ko'ra, YaIM quyidagi tarkibiy qismlarning yig'indisi sifatida aniqlanadi: tovar va xizmatlarning yakuniy iste'moliga sarflangan xarajatlar, yalpi kapital shakllanishi, tovar va xizmatlar eksporti va importi balansi.

Yalpi kapital shakllanishi - bu rezidentlar tomonidan joriy davrda ishlab chiqarilgan va ko'rsatilgan, lekin iste'mol qilinmagan tovarlar va xizmatlarni sof sotib olish (sotib olish va tasarruf etishdan tashqari). Yalpi kapital shakllanishiga asosiy kapitalning yalpi birikmasi, tovar-moddiy boyliklarning o‘zgarishi va boyliklarni sof sotib olish kiradi.
Yakuniy foydalanish usuli bo'yicha YaIM:
Nazariy jihatdan, bu qiymat ishlab chiqarish usuli bilan hisoblangan YaIMga to'g'ri kelishi kerak, ya'ni iqtisodiyotning barcha tarmoqlari yoki tarmoqlarining yalpi qo'shilgan qiymatini yig'ish orqali, lekin amalda statistik tafovut (SR) uchun tuzatish kiritiladi:
YaIM taqsimot usuli bo‘yicha aniqlanganda u rezident ishlab chiqarish birliklari tomonidan to‘lanadigan birlamchi daromadning quyidagi turlarini o‘z ichiga oladi: xodimlarning ish haqi, ishlab chiqarish va importdan olinadigan sof soliqlar (ishlab chiqarish va importdan olinadigan soliqlar, ishlab chiqarish va importga subsidiyalarni olib tashlagan holda), yalpi foyda va yalpi aralash daromad.
Ishlab chiqarish va importdan olinadigan soliqlarga mahsulotga solinadigan soliqlar va boshqa ishlab chiqarish soliqlari kiradi. Mahsulotlar uchun soliqlar allaqachon aytib o'tilgan.
O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti (YAIM) 2022 yilda 5,7 foizga o‘sib, 888,34 trln so‘mni (80,4 mlrd dollarga yaqin) tashkil etdi. Aholi jon boshiga YAIM hajmi esa 2255 dollargacha oshdi.
2021 yil darajasiga nisbatan real o‘sish sur’ati 5,7 foizni tashkil etdi. YAIMda sanoat mahsulotlarining ulushi 484,7 trln so‘mga (+5,2 foiz), xizmatlar ko‘rsatish — 343,3 trln so‘mga (+8,5 foiz), mahsulotlarga sof soliqlar — 60,3 trln so‘mgacha oshdi.

Savdo, turar joy va oziq-ovqat xizmatlari sohasi 9,3 foizga, transport, axborotlashtirish va aloqa sohasi 14,7 foizga o‘sdi. Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida (3,6%) nisbatan past o‘sish sur’atlari kuzatildi. O‘rtacha kurs bo‘yicha AQSh dollarida hisoblanganda nominal YAIM 80,38 mlrd dollarni tashkil etdi, bu 2021 yilga nisbatan 11,18 mlrd dollarga ko‘p.
Aholi jon boshiga YAIM real ko‘rinishda 3,5 foizga — 21,15 mln so‘mdan 24,91 mln so‘mga (2254,9 dollar) o‘sdi. Taqqoslash uchun, 2021 yilda 5,3 foizga, 2020 yilda pandemiya yilida esa 0,1 foizga o‘sish qayd etilgan.
2021 yil yozida prezident Shavkat Mirziyoyev 2026 yilga borib O‘zbekiston iqtisodiy o‘sish sur’atlarini 1,5 barobarga oshirish va YAIM hajmini kamida 100 mlrd dollarga yetkazishni rejalashtirayotganini ta’kidlagan edi.