Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan Milliy iqtisodiyot uning tarkibiy tuzilishi va makroiqtisodiy koʻrsatkichlari

5. Nominal va real YaIM
Ishlab chiqarishning hajmini ifodalash uchun ham natural, ham qiymat ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Ammo milliy iqtisodiyot ishlab chiqarish hajmini natural birliklarda amalda o’lchash mumkin emas, chunki bu erda bir – biri bilan solishtirib bo’lmaydigan millionlab nomdagi tovar va xizmatlar ustida gap boradi.
Shuning uchun ham milliy ishlab chiqarish hajmini va tarkibini ifodalashda qiymat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Bu ko’rsatkichlar ikki miqdor yordamida aniqlanadi:
Ishlab chiqarishning natural shaklidagi hajmi;
Narxlar darajasi qo’llaniladi:
-joriy yoki haqiqiy narxlar;
- o’zgarmas yoki solishtirma bazis narxlar.
Shu yildagi joriy yoki amaldagi narxlar yil mobaynida mahsulot ishlab chiqarish va uning iste’moli o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashda qo’llaniladi hamda takror ishlab chiqarishning moliyaviy qiymat jihatlarini aks ettiradi. Lekin joriy narxlardan ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida tahlil qilish uchun foydalanish maqsadga muvofiq emas. Chunki ularni xar qanday oshishi yoki pasayishi yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning hajmiga bevosita ta’sir etib, iqtisodiyotning haqiqiy ahvolini buzib ko’rsatadi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga haqqoniy baho berish uchun o’zgarmas narxlardan foydalaniladi.
O’zgarmas yoki solishtirma narxlar asos qilib olingan biror – bir yildagi mahsulotning narxi bo’lib, tahlil qilinayotgan davr uchun ishlab chiqarish hajmini qiymat jihatdan baholashda foydalaniladi. Bu narxlar mahsulotning natural hajmini o’zgarishini ilg’ash imkonini beradi va ishlab chiqarishni ma’lum bir vaqt davomida haqiqiy o’zgarishini aks ettiradi.
Mamlakat iqtisodiy rivojlanishining joriy va solishtirma narxlardagi ifodasi tubdan farqlanadi.
Bazi yilni xar bir mamlakat rivojlanish xususiyatidan kelib chiqqan holda o’zi belgilaydi. Bazis narxlardan foydalanib ham o’tgan yillar, ham kelgusi yillarning qiymat ko’rsatkichlari qayta hisoblab chiqiladi.
Joriy narxlarda o’lchangan ishlab chiqarish hajmini nominal, solishtirma narxlarda o’lchanganini real deb ataladi.
Narxlarning o’sishi bilan yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmini o’zgarishini ko’rsatuvchi miqdorni barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning umumiy narx indeksi yoki deflyator deb ataladi. Yalpi ichki mahsulot tarkibiga millionlab nomdagi yaratilgan ne’matlar kiradi va ularni xar birining narxini o’zgarib turishini jismonan kuzatish mumkin emas. Shuning uchun ham deflyator bozor savati yordamida aniqlanadi. Bozor savati yalpi ichki mahsulot tarkibiga kiruvchi, uning asosiy qismini tashkil etuvchi muhim tovar va xizmatlarni o’z ichiga oladi. Statistika idoralari tomonidan bozor savatiga kiritilgan tovar va xizmatlarga bo’lgan narxlarning o’zgarishi doimo kuzatilib turiladi va shu asosda narxlarning umumiy indeksi yoki deflyator hisoblanadi. Joriy yildagi bozor savatining bahosi shu yilning narxlarida joriy yil deflyatori =-----------------------------------------------------x 100 joriy yildagi bozor savatining bahosi ba’zi yili narxlarida agarda o’tgan davr ichida yalpi ichki mahsulotning natural hajmi o’zgarmasdan qolgan bo’lsa, uning nominal qiymati shuncha oshadi. Narxlar darajasi pasayayotgan bo’lsa, unda narxlar indeksi yoki deflyator 100 foizdan kam darajagacha tushib ketadi. YaIM narxlari indeksining joriy yilda bazis yilga qaraganda ko’tarilib borishi inflyatsiyani va aksincha, uni kamayib borishi deflyatsiyani bildiradi. Milliy ishlab chiqarish hajmini o’zgarishiga narxlarning ta’sirini bartaraf etish maqsadida deflyator yordamida real yalpi ichki mahsulot hisoblanadi. Nominal YaIM
Real YaIM = -------------------------- x 100 % deflyator iqtisodiy amaliyotda deflyator bilan bir qatorda inflyatsiya darajasini yana bir ko’rsatkichi – iste’mol narxlari indeksi (INI) yoki hayot kechirish qiymati indeksi keng qo’llaniladi. Bu ko’rsatkich ham deflyator kabi bozor savati yordamida aniqlanadi. Ammo, bu erda bozor savatiga faqat aholining iste’mol byudjeti asosini tashkil etuvchi iste’mol mollari va xizmatlar kiritiladi, holbuki, deflyatorni hisoblanayotganda bozor savatining sezilarli qismini ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan tovarlar tashkil etadi. Iste’mol narxlari indeksi joriy yilda bazis yilga qaraganda qayd etilgan iste’mol bumlari va xizmatlar turkumining qiymatini qanday o’zgarayotganini aks ettiradi. Boshqacha aytganda, bu indeks yordamida har bir kishining, oilaning va barcha aholining hayot kechirish qiymati yoki turmush darajasi qanday o’zgarayotganini aniqlash mumkin. demak, iqtisodiyotda doimiy inflyatsiya jarayonining mavjudligi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni taqqoslama baholarda hisoblashni zarur etib qo’yadi. Chunki, inflyatsiya iqtisodiyotning real holatini buzib ko’rsatadi. ⁹
Iqtisodiyotni tahlil qilish, muammolarni aniqlash hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bu vazifani bajarish uchun joriy baholarda hisoblangan nominal ko’rsatkichlardan emas, balki taqqoslama (bazis) baholarda hisoblangan real ko’rsatkichlardan foydalanish zarur. Baholar indeksini yoki inflyatsiya darajasini hisoblash uchun: deflyator; iste’mol narxlari indeksi(Laspeyres indeksi); sanoat ishlab chiqarish baholari indekslari hisoblanishi lozim.
Yalpi ichki mahsulot (YaIM)(yalpi ichki mahsulot, YaIM) – bu ma’lum bir davlat hududida ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot qiymatini, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning millatidan qat’i nazar, tavsiflovchi makroiqtisodiy ko’rsatkich.
Yalpi milliy mahsulot (YaMM)(yalpi milliy mahsulot, YaMM) – bu ma’lum bir davrda (odatda bir yilda) nafaqat mahalliy, balki chet elda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot va xizmatlarning umumiy bozor qiymatini tavsiflovchi makroiqtisodiy ko’rsatkich.
Yalpi ichki ichki investitsiyalar (yalpi ichki ichki investitsiya) – asosiy vositalarni (mashinalar, uskunalar, asboblar va binolar) ishlab chiqarish, shuningdek inventarizatsiyani to’ldirish qiymati.
Tovar va xizmatlarni davlat tomonidan xarid qilish(tovarlar va xizmatlarni davlat tomonidan xarid qilish) – tovarlar va xizmatlarni davlat tomonidan xarid qilishning yig’indisi; tovarlar va xizmatlarga yalpi talab tarkibiy qismlaridan biri; davlat harajatlari.

Davlat (hukumat) pul o’tkazmalari (davlat transferi to’lovi) – davlat pulni (yoki tovarlarni va xizmatlarni) almashtirish evaziga u hozirgi ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarni olmaydilar.

Ikki marta hisoblash (ikki tomonlama hisoblash) – Yalpi ichki mahsulotga oraliq mahsulotlar qiymatini kiritish; bir xil mahsulot yoki xizmatning bitta yozuvidan ko’proq.
Deflatsiya (deflating) – joriy narxlarda hisoblangan ko’rsatkichlarni doimiy narxlarda ko’rsatilgan ko’rsatkichlarga tarjima qilish.
YaIM deflyatori (YaIM deflyatori) – narxlar harakati va ishlab chiqarishning fizik hajmidagi o’zgarishlar natijasida nominal yalpi milliy mahsulotdagi o’zgarishlarni farqlash uchun ishlatiladigan narx indeksi.
Qo’shilgan qiymat (qo’shilgan qiymat) – kompaniya tomonidan sotib olingan va uni ishlab chiqarish uchun ishlatadigan mahsulot (materiallar) tannarxini olib tashlagan holda kompaniya tomonidan sotilgan mahsulotning qiymati; etkazib beruvchilar iste’mol qiladigan xom ashyo tannarxini hisobga olmaganda, kompaniya mahsulotlarining bozor narxi.
Laspeyres indeksi(Laspeyres indeksi) – bu indeks bo’lib, unda narxlarning og’irligi sifatida o’zgarmas imtiyozlar to’plami taqdim etiladi (iste’mol tarkibidagi o’zgarishsiz iste’mol savati), u bazis davrda olinadi: