“Iqtisodiyot nazariyasi” fanining predmeti va bilish usullari. Iqtisodiyot nazariyasi fanining shakllanishi va rivojlanishida iqtisodiy ta'limotlarning o'rni

---

“Iqtisodiyot nazariyasi” fanining predmeti va bilish usullari.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining shakllanishi va rivojlanishida iqtisodiy 
ta'limotlarning o'rni. 
 
1-MAVZU. “Iqtisodiyot nazariyasi” fanining predmeti va bilish usullari.
 
Reja: 
1. “Iqtisodiyot nazariyasi” fanining predmeti. 
2. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning usullari. 
 
Iqtisodiyot nazariyasi fani ijtimoiy fan bo'lib, falsafa, sotsiologiya, psixologiya, 
xuquq, siyosatshunoslik, tarix kabi ijtimoiy fanlar bilan ham chambarchas bog'liqdir, 
ulardan uslubiy va ilmiy ozuqa oladi va ularga ham manba bo'lib xizmat qiladi. Lekin 
ularning hyech biri iqtisodiyot nazariyasi fanining o'rnini bosolmaydi, bu fanning o'z 
vazifasi va predmeti bor. 
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetini aniqlashni turli nazariy qarashlarni 
o'rganib, sintez qilishdan boshlasak ma'qul bo'lar deb hisoblaymiz. 
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti nima? Bu fan asosan nimani tadqiq 
qilib, odamlarga nimani o'rgatadi? — degan savolning yechimi juda murakkab bo'lib, bu 
haqda o'tmishda xam, hozir ham turli olimlar har xil fikrlar bildirib kelmoqdalar. 
Masalan, Aristotel bu fanni uy xo'jaligini boshqarish qonunlari to'g'risidagi fan 
deb qaragan bo'lsa, merkantelistlar, fiziokratlar va ingliz klassik iqtisodiy maktabi 
vakillari unga boylik to'g'risidaga, uning manbalari va ko'paytirish yo'llari, boylikni 
ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste'mol qilish to'g'risidaga fan deb 
qaradilar. Keyingi paytda mazkur fanni xalq xo'jaligi, ijtimoiy xo'jalik to'g'risidaga fan 
deb ham hisoblamoqdalar. Ayrimlar iqtisodiyot nazariyasi fanini moddiy hayotiy 
vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni boshqarish qonunlari to'g'risidagi fan deb 
ko'rsatadilar. A. Marshal esa iqtisodiyot nazariyasi (siyosiy iqtisod) fanining predmeti 
insoniyat, jamiyatning normal hayotiy faoliyagani tadqiq qilishdan iborat deb yozadi. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani siyosiy iqtisod nomi bilan yuritilgan davrda qator 
darsliklarda va ayrim asarlarda uning predmeti moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish 
jarayonida kishilar o'rtasida sodir bo'ladigan munosabatlarni o'rganishdan iborat deb 
ko'rsatilgan edi. 
AQShdan, boshqa ba'zi bir mamlakatlardan kirib kelgan «Ekonomiks» 
darsliklarida (iqtisodiyot nazariyasi «Ekonomiks» deb yuritilgan darsliklarda) bu 
fanning predmeti kishilarning moddiy talablarini to'laroq qondirish maqsadida 
cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammolarini taxlil qilish, kishilarning 
iqtisodiy hulq-atvorini o'rganishdan iborat deb qo'rsatilgan. 

---

Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o'tilayotgan davrda Rossiya Federatsiyasining 
turli shaharlarida chiqarilayotgan iqtisodiyot nazariyasi darsliklarida bu fanning 
predmeti bo'yicha bir-biriga yaqin bo'lgan ta'riflar berilmoqda. 
Masalan, iqtisod fanlari doktorlari, professorlar L.S. Tarasevich va A.I. 
Dobrininlar boshchiligida chiqarilgan «iqtisodiyot nazariyasi» darsligida bu fan 
«Ratsional xo'jalik yuritish tizimining tarkibiy evolutsiyasini, haqiqiy boylikni va 
jamiyatning ayrim a'zolari va guruxlarining farovonligi, iqtisodiy o'sishning omillari va 
qonuniyatlarini o'rganadi», deb ko'rsatilgan. 
Akademiklar G.P. Juravleva va V.I. Vidyapinlar boshchiligida chiqarilgan 
«Umumiy iqtisodiyot nazariyasi» nomln darsliqsa professor A.I. Dobrininning fikriga 
asoslangan holda: «Umumiy iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bo'lib, cheklangan 
resurslar sharoitida ehtiyojlarni qondirshi maqsadida moddiy ne'matlarni ishlab 
chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste'mol qilish jarayonlarida kishilar va 
guruxlarning xulq-atvorini o'rganadi», deyilgan. 
Prof.VD. Kamayev boshchiligidagi mualliflar tomonidan yozilgan «iqtisodiyot 
nazariyasi asoslari bo'yicha darslik» degan kitobda iqtisodiyot fanining predmeti - 
cheklangan resurslar dunyosida ne'matlarni ishlab chiqarishdagi kishilarning xulq-atvori 
va uni boshqarishni o'rganishdan iborat deb ta'kidlanadi. 
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti to'g'risida bildirilgan bu barcha 
fikrlardan ko'rinib turibdiki, siyosiy iqtisodga doir darslik va boshqa kitoblarda ishlab 
chiqarish jarayonida kipshlar o'rtasida sodir bo'ladigan munosabatlarni o'rganishga 
aloxdda e'tibor berilgan bo'lsa, «Ekonomiks»da va Rossiyada bozor iqtisodiyotiga doir 
chiqarilgan darsliklarning ko'pchiligida asosan kishilarning resurslarga, moddiy ashyo 
va buyumlarga bo'lgan munosabatini, xatti-harakatini o'rganishga, cheklangan iqtisodiy 
resurslardan unumli foydalanishlariga aloxida e'bor berilgan. 
Bizning fikrimizcha, iqtisodiyot nazariyasi fani masalaning u tomonini ham, bu 
tomonini ham chetda qoldirmasligi, masalaga bir tomonlama yondoshuvga yo'l 
qo'ymasligi lozim. Chunki har qanday mehnat, har qanday ishlab chiqarish, xizmat 
ko'rsatish, eng avvalo, 
tabiat ashyolari
, moddiy vositalar, pul mablag'lari orqali amalga 
oshiriladi va ulardan foydalaniladi. Shuning uchun mavjud resurslarga, ishlab 
chiqarilgan tovar va xizmatlarga, ulardan unumli foydalanishga bo'lgan munosabat, 
ishlab chiqarish omillarining o'zaro bog'liqligi va bir-biriga ta'sirida o'rganilishi lozim. 
Boshqa tarafdan, hyech qanday mehnat yoki ishlab chiqarish alohida olingan kishi yoki 
guruh tomonidan, boshqalar bilan aloqalarsiz, munosabatlarsiz amalga oshirilmaydi. 
Ular ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish jarayonida bir-birlari bilan albatta o'zaro 
munosabatda bo'ladilar va shu munosabatga qarab harakat qiladilar, o'z xulq-atvorlarini, 
xatti-harakatlarini 
belgilaydilar. 
Demak, 
iqtisodiyot 
nazariyasi 
fani 
shu 
munosabatlarning ikki tomonini qamrab olgan bo'lishi, ularni o'rganishi lozim. Bundan 
tashqari mazkur munosabatlar, xatti-harakatlar ishlab chiqarish jarayonining o'zidagina 
emas, balki takror ishlab chiqarishning barcha fazalarida ishlab chiqarish, pul orqali 

---

ayirboshlash (sotib olish, sotish), taqsimlash va foydalanish, ya'ni iste'mol qilish 
jarayonlarida ham sodir bo'ladi. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetini aniqlashda 
shu narsani esdan chiqarmaslik kerakki, iqtisodiyotning ko'pgina tomonlari aniq 
iqtisodiy fanlar tomonidan, ya'ni sanoat iqtisodiyoti, savdo iqtisodiyoti, agroiqtisodiyot 
va agrobiznes, iqtisodiy axborot, mikro iqtisodiyot, makroiqtisodiyot, menejment kabi 
fanlar tomonidan o'rganiladi. 
Iqtisodiyotning ayrim tomonlari esa moliya, soliq va soliqqa tortish, kredit, pul 
muomalasi, bank ishi, 
bojxona ishi
, statistika, ekonomegrika, tashqi iqtisodiy aloqalar, 
buxgalgeriya hisobi, xo'jalik faoliyati taxlili kabi fanlarda o'rganiladi. 
Iqtisodiyot nazariyasi bu fanlar bilan chambarchas bog'liq holda amal qiladi, 
ulardan ayrim aniq tomonlarni oladi, o'rganadi. Lekin iqtisodiyot nazariyasi fani aniq 
iqtisodiy fanlarning nazariy asosi, ya'ni poydevori hisoblanadi, ularga uslubiy, nazariy 
yo'nalish beradi. Ularning hammasi uchun umumiy bo'lgan ilmiy tushunchalarni, 
qonun-qoidalarni, iqtisodiyotning turli tarmoqlari, sohalari, tomonlari o'rtasidagi 
aloqadorlikni va o'zaro ta'sirni o'rganadi va aniqlab beradi. 
Mana shularni hisobga olib, iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti —