Iqtisodiyot va ko’chmas mulkni boshqarish” kafedrasi

P


P_e
P
max
^Q1 _Qe ^Q2 Q

19.4-rasm. Narx davlat tomonidan nazorat qilinganda iste′molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining grafikdagi tasviri

Maksimal narx o`rnatilganda bir qator ishlab chiqaruvchilar (xarajatlarini maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib

chiqariladi va ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi

^Q_e dan

^Q₁ gacha kamayadi. Tovarni sotib olishni davom ettirayotgan
iste′molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va ularning iste`mol ortiqchaligi oshadi. Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qo`shshtrixlangan A to`rtburchak yuzi bilan ifodalangan. Lekin bir qator iste′molchilar tovar hajmi qisqargani uchun uni sotib ololmaydilar. Ularning iste`mol ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan B uchburchak yuziga teng. Demak, iste′molchi ortiqchaligining sof o`zgarishini quyidagicha aniqlash

mumkin:
^{ist.  A  B} (1), bu yerda,

^ist.-iste′molchi ortiqchaligining sof

o`zgarishi.

Rasmdan ko`rinib turibdiki,


A  B
bo`lgani uchun sof iste′molchi

ortiqchaligi musbat

ist.  0.

Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib ishlab chiqarishni davom ettirayotgan ishlab chiqaruvchilar bozor narxidan

past narxda

^Q₁ hajmda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar

grafikda ko`rsatilgan A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan iste′molchi ortiqchaligini yo`qotadilar.

Bozordan siqib chiqarilgan ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo`qotilgan ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi esa C uchburchak yuzi bilan ifodalangan. Demak, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining umumiy

o`zgarishi teng:

i/ch.  A  C
(2), bu yerda, i/ch. - ishlab chiqaruvchi

ortiqchaligining sof o`zgarishi.

Maksimal narx o`rnatilganda asosiy yo`qotishlar ishlab chiqaruvchilar zimmasiga to`g`ri keladi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, narxni nazorat qilish umumiy yalpi ortiqchalikning ma`lum qismini yo`qotishga olib keladi va ushbu yo`qotishga to`liq yo`qotish deyiladi.
Ortiqchaliklarning umumiy o`zgarishini aniqlash uchun biz iste`mochi ortiqchaligi o`zgarishi ist. va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi o`zgarishi i/ch ni qo`shamiz:

  ist. i/ch  A  B  (A  C)  A  B  A  C  B  C

(3).

Shunday qilib, biz B va S uchburchaklarning yuziga teng bo`lgan to`liq yo`qotishni olamiz. Bu to`liq yo`qotish narxlarni nazorat qilish bilan bog`liq davlatning iqtisodiy siyosatining samarasiz ekanligini ko`rsatadi. Bu yerda ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo`qotilgan ortiqchalikning iste′molchilar yutib olgan ortiqchalikdan katta ekanligini ko`rish mumkin.

Agar talab chizig`i juda ham elastik bo`lmaganda narxlarni nazorat qilish ham juda katta yo`qotishga olib kelishi mumkin (19.5-rasm).