Iqtisodiyot va ko’chmas mulkni boshqarish” kafedrasi

Ishlab chiqarishni cheklash (ishlab chiqarish kvotasi). Davlatning bozor narxiga ta`sir qilish siyosatidan biri bu - mahsulot ishlab chiqarish hajmini cheklash orqali mahsulot narxini kerakli darajagacha ko`tarish mumkin. Davlat har bir firmaning mahsulot ishlab chiqarish hajmini qonun chiqarish orqali belgilashi (kvotalashi) mumkin. Biror mahsulotni ishlab chiqarish yoki sotish bo`yicha litsenziyaning davlat tomonidan berilishi, shunday siyosatni yuritishga misol bo`lishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarni sotishga beriladigan litsenziyalarni ko`paytirish yoki kamaytirish orqali spirtli ichimlikni sotish hajmini oshirish yoki qisqartirish mumkin. Sotish hajmining qisqarishi tovar narxini kerakli darajaga oshirish imkonini beradi.
Yana AQSh davlatining qishloq xo`jaligi siyosati qaraymiz. AQSh davlatining qishloq xo`jaligi siyosati ko`proq mahsulot ishlab chiqarishni qisqartirishni rag`batlantirishga qaratilgan. Fermerlar ekin ekish maydonining qisqatirsalar, ya′ni ekin maydonlarining bir qismi ekilmasdan qoldirilsa, shunga yarasha pul kompensatsiyasini oladilar. Ekin maydonlarini qisqartirish hisobidan narxni oshirish mexanizmini 19.10- rasmda keltirilgan.
Shuni ta`kidlash mumkinki ekin maydonlari cheklanganda taklif

chizig`i absolyut elastik bo`lmay qoladi, ya′ni taklif

^Q₁ ga teng bo`lib, u

o`zgarmaydi, mahsulotning bozor narxi esa

^P_e dan ^P*
ga ko`tariladi.

P


_P*
P_e


^{0 Q}1 ^{Qe Q2 Q}

19.10-rasm. Ekin maydonlari cheklanganda taklif chizig`i (taklif chizig`i S elastik emas bo`lgani uchun u gorizotal ko`rinishda)

teng:
Bunday siyosatda iste′molchi ortiqchaligining o`zgarishi quyidagicha

ист.  A  B.

Fermerlar

^Q₁ miqdorda mahsulot ishlab chiqarib, uni yuqori ^P_*

narxda sotadi. Natijada fermerlar ortiqchaligi A to`rtburchak yuziga teng

miqdorda oshadi. Lekin, ishlab chiqarish hajmi ^Q_e

dan
^Q₁ ga qisqargani

uchun fermerlar S uchburchak yuziga teng bo`lgan ortiqchalikni yo`qotadi.

Bulardan tashqari, fermerlar ekin maydonini (ishlab chiqari hajmini

^Q₁ ga)

qisqargani uchun davlatdan pul kompensatsiyasi oladi. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligining umumiy o`zgarishini quyidagicha aniqlash mumkin:  i/ch= A - C + pul kompensatsiyasi.

Davlat xarajatlari, ya′ni femerlarga to`lanadigan rag`batlantirish (kompensatsiya) puli kamida B+C+E ga teng bo`lish kerak. Bu yerda B+C+E fermerlar ekin erlarini qisqartirmaganda qo`shimcha mahsulot
ishlab chiqarib, uni yuqori P_* narxda sotishi natijasida olish mumkin
bo`lgan qo`shimcha foydaga teng. Shuning uchun ham davlat xarajatlari kamida B+C+E ni tashkil qiladi va u fermerlarga pul kompensatsiyasi tariqasida berilgani uchun ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligi quyidagicha

bo`ladi:

i/ch  AC  B  C  E  A B  E.

Ushbu ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining o`zgarishi davlatning narxlarni mahsulotning bir qismini sotib olish hisobidan barqaror bo`lishini ta`minlash siyosatidagi ortiqchalik o`zgarishining o`zi. Iste′molchilrga ham buni farqi yo`q, nima uchun deganda, ular ikkala siyosatda ham bir xil yo`qotishga ega. U ikkala siyosatdan qaysi biri

2

1
davlat uchun qimmatroq bo`lishiga qaraymiz. Bu yerda 19.10-rasmdagi

uchburchaklar yuzalari yig`indisi B+C+E 18.9-rasmdagi

Q
 Q  P^*  E

yuzadan kichik bo`lgani uchun ham davlatning ekin ekiladigan erlarni cheklash siyosati, ortiqcha mahsulot sotib olish asosida narxlar barqarorligini ta`mirlash siyosatidan ekanligi kelib chiqadi.

Ekiladign erlarni cheklash siyosatidagi jamiyat farovonligining o`zgarishi quyidagiga teng:  jamiyat farovonligining o`zgarishi =
 ist.+  i.ch - davlat xarajatlari = A  B+A+B+EBCEBC; bu yerda davlat xarajati = B+C+E.
Agar davlat fermerlarga A+B+E pulni bevosita berib narx va ishlab chiqarish hajmiga ta`sir qilmasa, jamiyat bunday siyosatdan aniq yutadi. Bunday holatda fermerlar A+B+E foydani oladi, davlat A+B+E miqdorda yo`qotadi va jamiyatning umumiy farovonligi o`zgarishi nolga teng bo`ladi.

1. Soliqni uzoq va qisqa muddatli ta`siri

Soliqni alohida firma faoliyatiga ta`sirini qaraymiz. Faraz qilaylik, soliq firmaning ishlab chiqarish hajmidan olinadi va u mahsulot narxiga ta`sir qilmaydi.

Biz ko`rdikki, ishlab chiqarish hajmiga qo`yilgan soliq firmani ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga undaydi (19.11-rasm).
Rasmdan ko`rish mumkinki, qisqa muddatli oraliqda musbat

iqtisodiy foyda bilan ishlayotgan firma ^q₁

hajmda mahsulot ishlab

chiqarib

^P₁ bozor narxida sotadi. Soliq har bir ishlab chiqarilgan mahsulot

birligiga qo`yilganligi uchun, u firmaning chekli xarajatini

MC₁
dan

MC₂
 MC₁  t
(t - bir birlik mahsulotga qo`yilgan soliq) holatga

siljitadi.