Iqtisodiyot va menejment

1-jadval. O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjetining

daromadlari tarkibi (YAIMga nisbatan %da)⁹⁴

Ko‘rsatkichlar	2000	2001	2002	2003	2004
Daromadlar - jami	28,5	26,0	25,2	24,2	22,5
Shu jumladan:
To‘g‘ri soliqlar	7,5	7,4	6,8	6,4	6,0
Egri soliqlar	16,0	13,5	13,8	14,0	13,8
Mulk solig‘i va resurs to‘lovlari	2,8	2,4	1,9	2,3	2,6
Ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq	0,3	0,3	0,5	0,4	0,4
Boshqa daromadlar	1,9	2,4	2,2	1,1	0,9

Manba: O‘zR Moliya vazirligi.
2-jadval. O‘zbekiston respublikasi davlat byudjetining

xarajatlar tarkibi (YAIMga nisbatan %da)

Ko‘rsatkichlar	2000	2001	2002	2003	2004
Xarajatlar - jami	29,5	27,0	25,8	24,6	22,9
Shu jumladan:
Ijtimoiy sohaga	10,4	10,2	9,8	9,3	9,1
Ijtimoiy himoyaga	2,3	2,1	2,0	2,1	1,8
Iqtisodiyot uchun xarajatlar	3,0	2,3	2,3	3,0	3,1
Markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari	6,0	5,0	4,7	3,3	2,7
Davlat hokimiyati, boshqaruv va sud organlariga xarajatlar	0,6	0,6	0,5	0,5	0,6
Boshqa xarajatlar	7,2	6,8	6,5	6,4	5,6

Manba: O‘zR Moliya vazirligi

Mahalliy byudjet hokimiyat quyi organlarining (viloyat, tuman va Shahar) byudjetlaridan iborat bo‘lib, bunday bo‘linish mavjud moliyaviy resurslarni nisbatan to‘laroq jalb qilish va ulardan samarali foydalanish imkonini beradi. Hokimiyat quyi organlari byudjetining daromadlari o‘z hududidagi korxonalar daromadi, aholidan olinadigan soliqlar, mulk soliqlari va Shu kabilar orqali shakllanadi.

Mahalliy byudjet daromadi qisman davlat byudjetidan beriladigan subsidiyalar hisobiga ham to‘ldiriladi. Mahalliy byudjet mablag‘lari tegishli hududda ta’lim, sog‘liqni saqlash, obodonchilik, yo‘l qurilish va Shu kabilarga sarflanadi.

Davlat mol-mulk va Shaxsiy sug‘urtasi umumdavlat moliyasining keyingi bo‘g‘ini hisoblanib, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar va fuqarolarga joriy qilinadi. U majburiy va ixtiyoriy bo‘lishi mumkin. Bu maqsadlar uchun fondlar korxona va aholining to‘lovlari hisobiga shakllanadi. Fond mablag‘lari mol-mulkiy sug‘urtasiga va Shaxsiy sug‘urtaga pul to‘lashni ko‘zda tutadi.

Shaxsiy sug‘urta aholining pul jamg‘armalarini tashkil qilishning shakllaridan biri bo‘lib ham xizmat qiladi.

Jamiyat moliya tizimi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy ishlar bilan Shug‘ullanuvchi tashkilot va muassasalarning moliyasini ham o‘z ichiga oladi. Kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, yoshlar, xotin-qizlar, faxriylar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, sport jamiyatlari va boshqa ilmiy-ma’rifiy jamiyatlarning ham o‘ziga xos moliyasi mavjud bo‘ladi. Bunday ijtimoiy tashkilotlarning moliyaviy resurslarining manbai tashkilotga a’zolik to‘lovlari va davriy badallari, tijorat faoliyatidan kelgan daromad, homiylar ajratgan yoki xayriya qilgan mablag‘lardan iborat bo‘ladi. Jamiyat moliya tizimida maxsus va xayriya fondlari ham alohida o‘rin tutadi. Bu fondlar turli xo‘jalik sub’ektlari va aholining pul mablag‘larini aniq bir maqsad yo‘lida birlashtiradi va ishlatadi. Mazkur fondlarga respublikamizda amal qilib turgan “Mahalla”, “Navro‘z”, “Orol”, “Ulug‘bek” singari fondlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tib borish bilan jamiyat moliya tizimida turli xil sug‘urta (ijtimoiy sug‘urta, tibbiy sug‘urta) fondlari va byudjetdan tashqari moliya fondlari (pensiya fondi, aholini ish bilan ta’minlash fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, tarixiy yodgorliklarni saqlash fondi, tadbirkorlarga ko‘mak berish fondi va boshqalar)ning ahamiyati ortib boradi.

Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo‘lishini taqozo qiladi. Lekin ko‘pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ro‘y beradi. Bu holning sabablari ko‘p bo‘lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o‘sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o‘rin tutadi.

Byudjet taqchilligining o‘sishi yoki kamayishi mutloq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YAIM)ga nisbatida aniq namoyon bo‘ladi. 2004 yilda Respublikamiz davlat byudjetining taqchilligi (defitsit) YAIMga nisbatan 0,4 foizni tashkil etdi va oldingi yillarga nisbatan kamayish tendensiyasiga ega bo‘ldi.<sup>1

95</sup>3-jadval. Davlat byudjetining bajarilish darajasi