Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish

1.3 Prognozlar klassifikasiyasi: faol va passiv, makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy, uzoq va о‘rta muddatli prognozlarni O’zbekiston Respublikasi sharoitida o’tkazish
Yangi shaxs yuzaga kelishi va kapitalning jamg‘arilishi xo‘jalik hayotining o‘suvchi avtomatizatsiyasi bo‘lib qoldi. Iqtisodiy munosabatlar qadam-baqadam butunlay integrarlashgan va yuqori tashkillashgan so‘nggi o‘rta asrlar davridagi jamiyat uchun xarakterli bo`lgan diniy va siyosiy nazorat ostiga kira boshladi. Iqtisodiyotning ustidagi bunday nazoratning bo‘shashi turli shakllarda yuz berdi: boshqarilmaydigan narxlar bo‘yicha savdo hajmi o‘sib ketdi, o‘z qo‘llari bilan ishlab chiqargan mahsulotlarini sotadigan hunarmandlardan farqli ravishda oldi-sotdi hisobiga yashovchi va boyuvchi savdogarlar sinfi paydo bo‘ldi; qadam-baqadam ko‘pgina iqtisodiy qarorlar markazi bo‘lgan yangi korxonalar tashki etilishi bilan hukumat tomonidan nazoratning yo‘q bo‘lishi, bu qarorlardagi kirim va chiqim esa korxonaning shaxsiy egasi tomonidan tan olindi. Bu barcha o ‘zgarishlar sifatli yangi iqtisodiy mexanizmning qurishda, milliy iqtisodiyot tashkilotlari samaradorligini oshirishda katta rolo‘ynaydi. ≪Iqtisodiyotning samarali tashkiloti,- deb ta’kidlaydi amerikalik iqtisodchi D.Nore - iqtisodiy o‘sish kalitidir. Uning G‘arbiy Yevropada vujudga kelishi G‘arbning ko‘tarilishiga shartlangandir. Samarali tashkilot o‘zining ketidan individual kirim shakllarini jamiyat kirim shakllariga yaqinlashtiruvchi iqtisodiy aktivlik ko‘rinishlari oqimidagi individual iqtisodiy zo‘riqish yo‘nalishi uchun stimullami tashkil qiladigan shaxsiy huquq tuzilmasi va institutsional tuzilma qurishni ergashtiradi.≫ Keyingi 10- 15 yil ichida ko‘pgina iqtisodchilar diqqati Janubiy- Sharqiy mamlakatlari iqtisodiy o‘sish bilimlariga borib taqalmoqda. Bu mamiakatlaming iqtisodiy rivojlanishlaridagi yutug‘i haqiqatan ham afsonaviy xarakterga ega.
Boshqa hech qanday rivojlanayotgan mamlakatlar guruhi bunday o‘sish sur’ati, qashshoqlikni pasayishi darajasi, jahon bozori integratsiyasi, shuningdek, hayotiylik darajasining oshishi bo‘yicha o‘mak bo‘la olmaydi. Keyingi 25 yil ichida bu yerda aholi talabi deyarli 4 barobar oshdi. Qashshoqlikda yashayotgan aholi qismi taxminan 2-3 hajmda kamaydi, aholi o‘sish sur’ati tez tushib ketdi, ta’lim darajasi va salomat ko'rsatkichlari sezilarli yaxshilandi. ≪Osiyo yoMbarslari≫ (Janubiy Koreya, Singapur, Gankong, Tayvan) ning ketidan ≪ikkinchi avlod≫ (Indoneziya, Malayziya) bordi, hozir esa ratsional o‘sishning yangi harakati sifatida Xitoy namoyon bo‘ldi. Tajriba ko‘satadiki, ishlab chiqarish investitsiyalarining va kapital qo‘yilmalarining samaradorligi mehnat resurslarining unumdorligiga bog‘liq. NISda mehnatning roli iqtisodiy o‘sish omili sifatida o‘ta jiddiy. Ishchi kuchi bu yerda yuqori intizomlilik, texnologik va tashkiliy o‘zgarishlarga osongina moslashish, ta’lim va malakaning yuqori darajasi bilan farqlanadi. Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy o‘sishida xorij kapitalining oqib kirishi va mo‘tadil proteksionistlik import siyosatining eksportni stimullashtirish bilan bir vaqtda olib borilishi asosiy rol o‘ynaydi. To‘g‘ri, xorijiy investitsiyalar uchun qulay iqlimni transmilliy korporatsiyalar (TNK) nazorati ostida bo’lgan filiallar va qo‘shma hamda litsenziyali korxonalar shaklidagi kapitalning keng masshtabda jalb qiluvchilar yaratdilar. Bugungi kunda xuddi shunday yutuqqa Xitoy erishmoqda.
Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo’lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqеini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, rеsurslarni yetkazib bеruvchilar va istе’molchilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. O’zbеkiston Rеspublikasining «Korxonalar to’g’risida», «Tadbirkorlik faoliyati to’g’risida» va «Aktsionеrlik jamiyatlari to’g’risida»gi qonunlari hamda ularga kiritilgan qo’shimcha va tuzatishlar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zarur huquqiy asosni ta’minlashga qaratilgan.
Iqtisodiy tahlil va prognozlashning ilmiy asoslari
iqtisodiyotning byudjet bilan cheklanishi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishdan olinadigan barcha daromadlar ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar uchun barcha xarajatlarga tenglashtirilishi kerak, bu quyidagi ayniyatni ifodalaydi:
Y + M = C + I + G + X yoki Y = C + I + G + X – M
Mazkur ayniyat daromadning rezidentlar umumiy xarajatlari (C+I+G) va sof eksporti (X-M) yig‘indisiga tengligini tasdiqlaydi.
Agar daromad (Y) YAIM (GDP)ni o‘zida namoyon etsa, u holda sof eksport hajmi tovarlar va nofaktoriy xizmatlar eksporti bilan importi o‘rtasidagi farqqa (ya’ni Xn = tashqi savdo aylanmasining saldosiga) teng.
Iqtisodiy tahlil va prognozlashning ilmiy asoslari
Agar daromad (Y) yalpi milliy mahsulot (GNI)ni o‘zida namoyon etsa, u holda sof eksport tovarlar, noomil xizmatlar va chet eldan sof omil daromadlarni (Yf) o‘z ichiga oladi, bu o‘z miqdoriga ko‘ra to‘lov balansiga mos keladi, u holda
GNI = Y = C + I + G + (X - M + Yf )
Jamg‘armalar va investitsiyalar tengligini quyidagicha soddalashtirilgan tarzda chiqarish mumkin. Dastlab unda davlat sektori, demak, soliqlar ham mavjud bo‘lmagan yopiq iqtisodiyotni ko‘rib chiqamiz. U holda
YAIM xarajatlari = Iste’mol + Investitsiyalar
Ta’rifga ko‘ra jamg‘armalarni quyidagicha yozishimiz mumkin, daromad, yoki daromadlar bo‘yicha o‘lchanadigan ya’ni,
C + I = S + C, yoki I = S
Bu oddiy ayniyat tahlilga davlat va tashqi iqtisodiy sektorni kiritish bilan murakkablashadi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa qilib shuni aytish joizki Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida Prognozlar klassifikasiyasi: faol va passiv, makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy, uzoq va о‘rta muddatli prognozlarning o’rni katta ahamiyatga ega va bu orqali kutilayotgan hav-xatarlar ijobiy o’zgarishlar hamda olib borilishi kerak bo’lgan ishlarning strategik analizlarini ishlab chiqish uchun muhim rol o’ynaydi.
Makroiqtisodiy prognozlar bu mamlakat yoki mintaqa iqtisodiyoti muammolarini tavsiflash uchun mo'ljallangan analitik vosita. Ushbu modellar odatda tekshirish uchun mo'ljallangan qiyosiy statika va dinamikasi ning jamlangan miqdorlar ning umumiy miqdori kabi tovarlar va ishlab chiqarilgan xizmatlar, jami daromad, ishlab chiqarish resurslarining bandlik darajasi va narxlar darajasini aniqlash mumkin. Makroiqtisodiy modellar mantiqiy, matematik yoki hisoblash bo'lishi mumkin; makroiqtisodiy modellarning har xil turlari turli maqsadlarga xizmat qiladi va har xil afzalliklari va kamchiliklariga ega. Ushbu modellarning aksariyati statik, lekin ba'zilari dinamik, ko'p vaqtlar davomida iqtisodiyotni tavsiflovchi. Ushbu modellarda paydo bo'ladigan o'zgaruvchilar ko'pincha makroiqtisodiy agregatlarni aks ettiradi (masalan YaIM yoki jami ish bilan ta'minlash ) individual tanlov o'zgaruvchilaridan ko'ra va ushbu o'zgaruvchilarga tegishli tenglamalar iqtisodiy qarorlarni tavsiflash uchun mo'ljallangan bo'lsa-da, ular odatda to'g'ridan-to'g'ri individual tanlov modellarini yig'ish orqali olinmaydi. Makroiqtisodiy modellardan asosiy nazariy printsiplarni aniqlashtirish va ko'rsatish uchun foydalanish mumkin; ular turli xil makroiqtisodiy nazariyalarni sinash, taqqoslash va miqdorini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin; ular "agar nima bo'lsa" stsenariylarini yaratish uchun ishlatilishi mumkin (odatda o'zgarishlarning ta'sirini bashorat qilish uchun) pul, moliyaviy yoki boshqa makroiqtisodiy siyosat); va ular iqtisodiy ishlab chiqarish uchun ishlatilishi mumkin prognozlar. Shunday qilib, makroiqtisodiy modellar keng qo'llaniladi akademiya o'qitish va tadqiqotlarda, shuningdek xalqaro tashkilotlar, milliy hukumatlar va yirik korporatsiyalar, shuningdek iqtisodiy maslahatchilar va fikr markazlari.
Takliflar. Iqtisodiy sohani boshqarish va tartibga solishning ma’muriy va iqtisodiy usullari va vositalarini qo’llash uchun quyigadi ikki taklifni bergan bo’lardim
1) Makroiqtisodiy prognozlarni amalga oshirish orqali strategik rejalarni faolroq shiddatliroq ‘’Bozoro iqtisodiyoti’’ ga o’tish uchun taminlash
2) Prognozlash klassifikasiyalari o’stida ishlovchi institutlar tajribalarini chetel hamkor tashkelotlarida malaka oshirish uchun amaliy yordam berish maqbul yo’nalish bo’lar edi.