Iqtisodiyotni tartibga solish mohiyati va zarurligi tartibga solish usullari

Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i, eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining ko`payishiga olib keladi.
Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi.
Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy, ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi, iqtisodiy o`sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko`p qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o`tishdagi salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o`sish sari o`tish imkoniyatlari vujudga keladi.
Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va ko`maklashuvchi chora-tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin.
Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish
Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la-to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi.
Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuq oridan turib rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi.
Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb baholash mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi ayon bo`lib qoldi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.
Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy qilish muhim ahamiyatga ega.
Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi. Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi.

Xulosa
Bozor munosabatlarini rivojlantirishning eng muhim yo`nalishi, bu - iqtisodiyotni erkinlashtirishdir. Shu munosabat bilan xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning samarali faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan iqtisodiy erkinlik va mustaqillikni yanada kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Ularning faoliyati uchun qulay huquqiy va iqtisodiy muhit yaratish, bu faoliyatni tartibga solishda faqat bozor mexanizmidan foydalanish bozor iqtisodiyoti tizimining tamoyili hisoblanadi. Korxona va firmalar xo`jalik faoliyatiga davlatning aralashuvini cheklash, xususiy mulkning ishonchli himoyasini ta`minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish zarur.

Davlatning joylardagi hokimiyat va nazorat organlari xususiy biznesni rivojlantirish uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni yaratib berishlari va xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatiga behuda aralashmasliklari darkor.
Iqtisodiyotni boshqarishning tashkiliy tuzilmasini bozor munosabatlariga to`la-to`kis javob berishini ta`minlash, ishlab chiqarishni boshqarishning xalqaro standartlarini hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1.