Iqtisodiyotning rivojlanishi

Intellektual mulk ob’ektlarni himoya qilish usullari

O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi bilan intellektual faoliyat natijalari tovar aylanmasi sohasiga kiritildi hamda ular intellektual mulk rejimiga bo‘ysundirildi. Intellektual mulkning yangi mahalliy institutini yaratish 1991-1995-yillarda boshlandi hamda o‘sha paytning o‘zida intellektual faoliyat natijalarini himoya qilish to‘g‘risidagi bir qator qonunlar qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining to‘rtinchi qismining kuchga kirishi, ilgari alohida qonunlar bilan tartibga solingan barcha ob’ektlar bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar uchun yagona huquqiy asosni yaratdi. Shu sababli ularning aksariyati o‘z kuchini yo‘qotdi. Hozirgi vaqtda ushbu asrning boshlarida qabul qilingan “Tijorat sirlari to‘g‘risida” (2014), “Raqobatni rivojlantirish to‘g‘risida” (2012), “Axborotlashtirish to‘g‘risida” (2003)gi qonunlar o‘z faoliyatini davom ettirmoqda. Ammo asosiy qonunchilik akti Fuqarolik Kodeksi hisoblanadi. Ma’lum bir guruhga tayinlanishiga qarab, intellektual faoliyatning aniq natijalarini himoya qilishning turli usullari mavjud.
Mualliflik huquqi va mualliflik huquqi ob’ektlari. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga muvofiq mualliflik huquqi ob’ektlari adabiyot asarlari sifatida himoyalangan fan, adabiyot va san’at asarlari, shuningdek kompyuter dasturlari hisoblanadi.
Ilm-fan, adabiyot va san’at asarlariga mualliflik huquqi ular yaratilganligi sababli paydo bo‘ladi. Uning paydo bo‘lishi va amalga oshirilishida asarni ro‘yxatdan o‘tkazishi, asarning boshqa maxsus dizayni yoki har qanday rasmiyatchiliklarga muvofiqligi talab qilinmaydi, ammo kompyuter dasturlarini ro‘yxatdan o‘tkazish mumkin va ma’quldir.
Mualliflik huquqi g‘oyalar, tushunchalar, prinsiplar, usullar, jarayonlar, tizimlar, texnik, tashkiliy va boshqa muammolarni hal qilish usullari, kashfiyotlar, faktlar, dasturlash tillari, badiiy dizayn sohasidagi intellektual faoliyat natijalariga taalluqli emas (yuqorida aytib o‘tilganlarning ba’zilari patent qonuni bilan himoyalangan bo‘lishi kerak, lekin ba’zi narsalar himoyalanmaydi. Masalan, g‘oyalar.)
Asarlar muallifi shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega:

1. 
   mualliflik huquqi (ya’ni, asar muallifi deb tan olish huquqi);
   
2. 
   nomga bo‘lgan huquq (ya’ni muallifning asl ismi, taxallusi yoki ismisiz asardan foydalanish yoki foydalanishga ruxsat berish huquqi);
   
3. 
   har qanday shaklda oshkor qilish huquqi;
   
4. 
   muallifning obro‘sini himoya qilish huquqi. Mualliflik huquqi belgisi - ©.
   

Qoida tariqasida muallif eksklyuziv mulkiy huquqlarga ham egalik qiladi. Shu jumladan: ko‘paytirish huquqi, har qanday usulda tarqatish huquqi (sotish, ijaraga berish va h.k.), import qilish huquqi, ommaviy namoyish qilish huquqi, ommaviy ijro etish huquqi, translyatsiya qilish huquqi, tarjima qilish huquqi, qayta ishlash huquqi, mukofot olish huquqi (muallifning kelishuvi asosida). Masalan, kompyuter dasturining muallifi unga nisbatan nashr qilish, nusxalash, sotish va boshqa foydalanish bo‘yicha eksklyuziv huquqlarga egalik, uni mualliflik shartnomasi asosida boshqa shaxsga o‘tkazishi mumkin.
Bundan tashqari, ba’zi bir huquqlarni ma’lum darajada o‘zlarining eksklyuzivligini saqlab qolgan holda o‘tkazish mumkin. Siz mualliflik huquqining bir qismini boshqalarning huquqlarini cheklamasdan o‘tkazishingiz mumkin. Masalan, Windows dasturining nusxalarini distribyutorlardan biri orqali sotish orqali Microsoft ushbu mahsulotga yoki boshqa distribyutorlarning huquqlariga chek qo‘ymaydi.
Asarga mualliflik huquqi u ifodalangan moddiy ob’ektga egalik qilish bilan bog‘liq emas. Kompyuter dasturining muallifi o‘zining yozuvlari bilan barcha disklarga egalik huquqiga ega emas, lekin distribyutor bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq ular uchun haq olish huquqiga ega. Shu bilan birga, mualliflik huquqi asarning ifoda shaklini himoya qiladi, ammo uning mazmunini emas. Ilmiy monografiya misolidan kelib chiqqan holda, bu mualliflik huquqining ob’ekti bu kitobda bayon qilingan g‘oyalar emas, balki kitobning o‘zi ilmiy asarni ifoda etishning bosma shakli sifatida ekanligini anglatadi. Har bir inson undagi g‘oyalardan bemalol foydalanishi, materialni qayta nashr etishi, nusxalashi yoki o‘ziniki sifatida o‘tkazishi mumkin.
Mualliflik huquqi mualliflik huquqiga qo‘shni huquqlardan farqlanishi kerak. Ya’ni, mualliflik huquqini o‘zida mujassam etuvchilarning huquqlari: ijrochilar, fonogramma ishlab chiqaruvchilari, radioeshittirish va kabellarni uzatish tashkilotlari va ma’lumotlar bazalari ishlab chiqaruvchilari. Hozirda O‘zbekistonda mualliflik huquqining davomiyligi muallifning butun hayoti davomida va uning o‘limidan 70 yil o‘tgach belgilanadi. Mualliflik huquqi, nomga bo‘lgan huquq va muallifning obro‘sini himoya qilish huquqi kabi mualliflik huquqining tarkibiy qismlari abadiy himoyalangan. Asarlarga mualliflik huquqining amal qilish muddati tugashi ularni jamoat mulkiga o‘tkazilishini anglatadi. Bunday asarlar har qanday kishi tomonidan royalti to‘lamasdan erkin foydalanilishi mumkin.
Mualliflik huquqini buzganlik uchun O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq fuqarolik, jinoiy va ma’muriy javobgarlik belgilanadi.