Iqtisodiyotning rivojlanishi

2. Intellektual huquqlar

Intellektual mulk instituti o‘z ob’ektlariga intellektual huquqlar deb nomlanishini qabul qilgan. Ushbu huquqlar qonun bilan kafolatlangan va ularning asosiy xususiyati quyidagicha tavsiflanadi:

1. 
   uchinchi shaxslarga xosdir;
   
2. 
   mutlaq;
   
3. 
   ular muhofaza qilinadigan mamlakat hududi bilan cheklangan;
   
4. 
   amal qilish muddati bilan cheklangan.
   

Intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan huquqlarning eksklyuziv xususiyati ularning egalari qonun bilan ruxsat etilgan barcha harakatlarni bajarishini ta’minlaydi. Shu bilan birga bir vaqtning o‘zida barcha uchinchi shaxslarga egalarining roziligisiz bunday harakatlarni amalga oshirishni taqiqlaydi.
Ushbu huquqning mohiyati egasining ruxsatisiz birovning intellektual mulkidan foydalanishga ruxsat bergan har qanday shaxsga qarshi harakat qilishidadir.
Intellektual faoliyat natijalarining intellektual huquqlariga quyidagilar kiradi: eksklyuziv (mulkiy) huquq, shaxsiy nomulkiy huquqlar va boshqa huquqlar.

1. 
   Intellektual huquqlar.
   
2. 
   Eksklyuziv huquq ( mulk).
   
3. 
   Shaxsiy nomulkiy.
   
4. 
   Boshqalar.
   
5. 
   Mualliflik huquqi.
   
6. 
   Nom huquqi.
   
7. 
   E’lon qilish huquqi va boshqalar.
   
8. 
   Kirish huquqi.
   
9. 
   Ergashish huquqi.
   
10. 
    Muallifning haq olish huquqi va boshqalar.
    

Eksklyuziv huquq (moddiy manfaat olishga imkon beradigan):

1. 
   dastlab intellektual faoliyat natijasi muallifidan kelib chiqadi (agar u rasmiy asar bo‘lmasa);
   
2. 
   qonun asosida mualliflik huquqi egasidan kelib chiqadi;
   
3. 
   davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan va muhofaza qilinadigan ob’ekt;
   
4. 
   fuqarolik Kodeksida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno, ma’lum bir muddat davomida amal qiladi;
   
5. 
   mualliflik huquqi egasiga intellektual faoliyat natijalaridan qonunga zid bo‘lmagan har qanday usulda foydalanishga imkon beradi va o‘z xohishiga ko‘ra boshqa shaxslar tomonidan foydalanishiga yo‘l qo‘yadi yoki taqiqlaydi;
   
6. 
   mualliflik huquqi egasiga boshqa shaxsga litsenziya shartnomasi bo‘yicha intellektual faoliyat natijalaridan foydalanish huquqini berish imkoniyatini beradi;
   
7. 
   intellektual faoliyat natijasi ifoda etiladigan moddiy vositaga egalik qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan va narsaga egalik huquqi o‘tganidan keyin u yangi egasiga o‘tmaydi (masalan, jurnalga egalik huquqi berilganda, nashr etilgan ilmiy maqola bilan, uni nusxalashning mutlaq huquqi Jurnalning yangi egasiga o‘tmaydi).
   

Shaxsiy nomulkiy huquqlar har doim muallifda qoladi. Boshqalarga o‘tkazilmaydi, meros qilib olinmaydi va abadiy himoyalanadi. Bularga mualliflik huquqi, muallifning ismga bo‘lgan huquqi, asar daxlsizligi huquqi va boshqalar kiradi.
Boshqa intellektual huquqlarga kirish huquqi va vorislik huquqi (tasviriy san’at asarlari bilan bog‘liq), muallifning haq olish huquqi va boshqalar.
Intellektual mulk haqida gapirganda muallif va egasining mualliflik huquqi tushunchalarini ajratib ko‘rsatish kerak. Ularning xususiyatlari O‘zbekiston respublikkasi Fuqarolik Kodeksining 60- bobida keltirilgan:

1. 
   muallif - bu fuqaro (ya’ni shaxs), uning ijodiy faoliyati intellektual faoliyat natijasini yaratgan;
   
2. 
   shaxsiy ijodiy hissa qo‘shmagan fuqarolar, shu jumladan texnik, konsalting, tashkiliy yordam ko‘rsatganlar muallif deb tan olinmaydi;
   
3. 
   IF muallifi va mualliflik huquqiga ega bo‘lib, u muddatsiz himoya qilinadi;
   
4. 
   muallif dastlab IF uchun eksklyuziv (mulkiy) huquqqa
   

ega;

5. 
   ikki yoki undan ortiq fuqaroning (hammualliflar)
   

birgalikdagi ijodiy ishlari natijasida yaratilgan IFga oid huquqlar hammualliflarga birgalikda tegishli;

6. 
   mualliflik huquqi egasi - bu IFga mutlaqo egalik huquqi yoki individualizatsiya vositasi bo‘lgan fuqaro yoki yuridik shaxs (masalan, muallif, ish beruvchi, muallifning huquqiy vorisi, ish beruvchining vorisi);
   
7. 
   mualliflik huquqi egasi o‘z xohishiga ko‘ra boshqa shaxslarning IF yoki individualizatsiya vositalaridan foydalanishiga ruxsat berishi yoki taqiqlashi mumkin;
   
8. 
   eksklyuziv huquq (firma nomiga bo‘lgan huquqdan tashqari) birgalikda bir kishiga yoki bir nechta shaxsga (jismoniy yoki yuridik) tegishli bo‘lishi mumkin. Agar bir nechta mualliflik huquqi egalari birgalikda eksklyuziv huquqqa egalik qilsalar, unda har biri o‘z xohishiga ko‘ra IFdan foydalanishi, natijalarni birgalikda tasarruf etishi va birgalikda foydalanishdan tushgan mablag‘ni teng ravishda taqsimlashi mumkin (agar ular o‘rtasida tuzilgan shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa).
   

3.