Iroda jarayonlari va ularning tavsifi

Kuchli iroda egasi bo‘lishning olti yo‘li:
1. Boshlagan ishingni oxirigacha yetkaza bil.
2. Qiyinchiliklarni va to‘siqlarni nolimay yeng.
3. Hatto o‘n marta qaytadan buzib ishlash, o‘n marta qaytadan boshlash kerak bo’lsa ham, hamma ishni “a’lo ” bahoda bajar.
4. Bugun qilish mumkin bo’lgan ishni ertaga qoldirma.
5. Qiziqqan hamma narsalaringga bir yo‘la kuch sarflama, avval birini bajar, keyin ikkinchisini boshla.
6. Iroda hosil qilish uchun havasni keltiruvchi narsa va harakatlardan о‘zini tiyish, injiqlikni yo‘q qilish noma’qul istakni bajarishdan ко‘ra muhimroqdir.
IRODANING INSON EHTIYOJ VA MOTIVLARIGA BOG‘LIQLIGI
Irodaga motivatsion yondashuv dastavval Aristotel asarlaridan boshlangan. Keyinchalik, fransuz olimi Rene Dekart bu masalani atroflicha o‘rganishga kirishgan. U Aristotel farqli ravishda irodani insonni xatti-harakatlarga undovchilar ruhning xohishi, deb qaraydi va uni reflektorga bog‘liq bo‘lmagan ruhiy hodisa, deb reflektor haqidagi ta’limotni kengaytiradi. Irodaning asosiy vazifasi deb tushuntiradi. Dekart ehtiroslarni (his-hayajonlarni) jilovlab, tanlangan (belgilangan) xatti-harakatlarni bajarishdan iboratdir, deb ta’kidlaydi. Iroda tashqi narsalar ta’sirida tug‘iladi, xohish esa bevosita ruh asosida paydo bo‘ladi. Ya’ni ruhning mahsuli. Iroda ehtiroslarga qarshi kurashishi, vujudning ehtirosga qaratilgan harakatlarini tormozlab qo‘yishi mumkin. R.Dekart aqlni irodaning quroli deb tushuntiradi va yaxshilik hamda yomonlik to‘g‘risida qat’iy hukmga ega bo‘lgan ruhni kuchli ruh deb hisoblaydi. Yaxshilikka undovchi, shu yo‘lda faol bo‘lgan irodaviy harakatlarni kuchli ruhning namoyon bo‘lishi deb qaraydi. Shuningdek. ruh tomonidan yomonlik, deb qabul qilingan narsalardan tiyilishni ham kuchli ruhning in’ikosi deb biladi. Fransuz psixologi Teodol Arman Ribo jonli materiyaning vaziyatda javob berishini oddiy iroda shakliga kiritadi. Iroda asosida deydi u “motivlashtiruvchi kuch sifatida ehtiros va qiziqish yotadi”. Irodaning rivojlanishi deb ko‘rsatadi Ribo, “bu reflektor reaksiyalardan mavhum (abstrakt) g‘oyalarga undovchi, xatti-harakatlarga o‘tishdan iboratdir....” Amerikalik psixolog U.Jeyms ishlarida ikki va undan ortiq xatti- harakatlar g‘oyasi bo‘lganda ulardan birini tanlab olish irodaning asosiy vazifalaridan (funksiyalaridan) hisoblanadi, deb ko‘rsatadi. Tanlab olish zaruriyati esa irodaviy xatti-harakatlarga undovchi mexanizmlar xususiyati bilan belgilanadi. Raqobatli g‘oyalarning mavjudligi inson tasavvuridagi g‘oyaning harakatga kelishiga to‘sqinlik qiladi. Demak, xatti-harakatga o‘tish uchun g‘oyalardan biri tanlab olinishi va uni amalga oshirishga qaror qabul qilinishi kerak. Bu xil tanlov qiziqishlar asosida bo‘lib, u jon tomonidan tasdiqlanishi yoki inkor qilish qobiliyati tariqasida qaraydi. Xohish esa biror-bir buyumga intilish yoki jirkanishdir. “Iroda va aql - bir narsa”. Irodaviy harakatlarda maqsadga erishish, qiyinchiliklarni yengishning shartlari ko‘p. Bularning asosiylari o‘zini o‘zi ishontirish, dunyoqarash, qo‘yilgan maqsadning ahamiyati, xohish va albatta irodani boshqara bilish. Maqsadga erishish va qiyinchiliklarni yengishda harakat maqsa- dining ahamiyati odam o‘zining oldiga qanday maqsad qo‘yganiga bog‘liq bo‘ladi. Qo‘yilgan maqsad qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, shunchalik qiyinchiliklar yengib o‘tilishi mumkin. Aksincha, qanchalik maqsad kichkina, kam ahamiyatli bo‘lsa, odamda shu maqsadga erishish xohishi shuncha kam bo‘ladi. Bu esa o‘z-o‘zidan qo‘yilgan maqsadga erishishda paydo bo‘ladigan to‘siq va qiyinchiliklami yengib o‘tishga xalal beradi va ba’zan qo‘yilgan maqsadga umuman erishilmaslik ham mumkin. Psixologiyada yetarli darajada qat’iy fikr qaror topgan bo‘lib, iroda - bu insonning qo‘yilgan maqsadlariga erishishga yo‘naltirilgan ong faolligidir. V.I.Selivanov irodani tadqiq etish negizida ba’zi xulosalarni chiqaradi: a) Iroda - bu shaxsning o‘z faoliyatini va tashqi olamdagi o‘zini o‘zi boshqarilish shakllarining anglanish tavsifidir; b) Iroda - inson ongining bir tomoni bo‘lib, u ongning barcha shakl va bosqichlariga taalluqlidir; d) Iroda - bu amaliy ong, shaxsning o‘zini ongli iroda qilishlikdir; e) Iroda - bu shaxsning hissiyoti va aql-zakovati bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatdir. S.L.Rubenshteyn irodaning tanlovchanlik funksiyasini tan olib, irodaviy ongning to‘rt bosqichini ko‘rsatib o‘tadi. 1. Maqsad qo‘yish - xohish-istaklarning (aktuallashuvi) dolzarbligi. 2. Motivlar kurashi va muhokamasi. 3. Harakatga o‘tishga qaror qabul qilish. 4. Qarordan harakatga o‘tish. Har qanday irodaviy harakat deb yozadi S.L.Rubenshteyn, o‘zida ongli tanlov va qaromi aks ettiruvchi tanlovchanlik akti hisoblanadi.
Bu fikrga hamohanglik N.I.Ivanov, V.Frankli, P.Ya.Galperin kabi tadqiqotchilar asarlarida ham uchraydi. Odamning irodaviy faoliyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, uning mohiyati shundan iboratki, bunda shaxs o‘z oldiga qo‘ygan va uning uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi maqsadlariga o‘zi uchun kamroq qiymatga ega bo‘lgan xatti-harakat motivlarini bo‘ysundiradi. Qolaversa, ustuvor (yetakchi, dominant) motivlar (ichki turtkilar) qo‘shimcha ko‘makchi motivlarni muayyan yo‘nalishga yo‘naltirib, ularni umumiy (yaxlit) maqsadga xizmat qildiradi. Umumiy psixologiya predmetiga daxldor та ’lumotlarni umum- lashtirish irodaviy faoliyatning о‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat ekanligiga imkon yaratdi: 1) irodaviy harakatlarni shaxs doimo ularning subyekti sifatida amalga oshiradi; 2) irodaviy akt, harakat shaxs tomonidan to‘la-to‘kis mas ’ullikni olgan ish, amal, akt sifatida ichdan (ruhiy dunyosida) kechiriladi; 3) irodaviy faoliyat tufayli inson ko'p jihatdan o'zini o ‘zi shaxs sifatida anglaydi (o ‘zlikni anglash bosqichi yuzaga keladi); 4) irodaviy faoliyat ta sirida shaxs о ‘zining hayot yo‘lini hamda taqdirini о ‘zi belgilashi short ekanligini tushunib yetadi. Shu bilan birga irodani faollashtiruvchi va uni jilovlab turuvchi (tormozlovchi) funksiyalari birgalikda, uyg‘unlikda hukm sursagina, muvofiqlik yuzaga kelishi mumkin, faqat ana shundagina shaxsni о ‘z maqsadiga erishish yo ‘lida uchraydigan to‘siqlarni, qiyinchiliklarni yengishni kafolatlashi to‘g‘risida mulohaza yuritsa bo‘ladi. “Iroda” deyilganda ko‘pchilikning ko‘z oldiga sportchilarning xatti-harakati, o‘zini tutishi keladi. Shu o‘rinda bolgar psixologi F.Genov tomonidan taklif etilgan sportchilarning irodaviy sifatlari klassifikatsiyasi diqqatga sazovordir. Bu klassifikatsiyaga sportning hamma turi uchun umumiy bo‘lgan 3 ta irodaviy sifat: intiluvchanlik, intizomlilik, ishonchlar kiritilgan. Qolgan irodaviy sifatlar quyidagicha bo‘linadi: 1) ma’lum sport turi uchun eng muhim jihat, 2) «eng muhim»ga yaqin jihat, 3) keyingisi. Alohida sport turlarida irodaviy sifatlarning nisbiy ahamiyat kasb etishi (F.Genov bo‘yicha)
Sport turlari
Eng rnuhim irodaviy sifat
«Eng muhim»ga yaqin sifat
Quyi daraja
guruh - yengil atletika, chang‘ida uchish, suzish, velosport, konkida uchish, eshkakli, yelkanli qayiqda suzish
Tirishqoqlik
Dadillik, barqarorlik
Tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, mardlik
II guruh - sport va badiiy gimnastika, akrobatika, og‘ir atletika, konkida figurali uchish, o‘q otish
Tirishqoqlik, dadillik
Mardlik
Tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik
III guruh- chang‘ida sakrash, (chang‘ida balandlikdan sakrash), parashyut bilan sakrash, motosport, alpinizm
Mardlik, qat’iyatlilik
Tirishqoqlik, dadillik
Tashabbuskorlik, mustaqillik
IV guruh - sport o‘yinlari (Futbol, B/b, V/b. va b.)
Tashabbuskorlik, mustaqillik
Tirishqoqlik, qat’iyatlilik, mardlik
Dadillik, barqarorlik
V guruh - boks, kurash, qilichbozlik
Tashabbuskorlik, mustaqillik
Qat’iyatlilik, mardlik
Dadillik, barqarorlik, tirishqoqlik
L.S.Vigotskiy irodani yuksak ruhiy funksiya sifatida talqin etib, uni tarixiy taraqqiyot mahsuli ekanligini, har bir irodaviy akt avvalo ijtimoiy, jamoaviy, umumruhiy, inter psixologik jarayon deb ta’kidlaydi. Irodaning keyingi taraqqiyotini esa u kollektiv faoliyatda ko‘radi. Masalan, deydi L.S.Vigotskiy, bola o‘yin va o‘qish jarayonida boshqalarning buyruq va ko‘rsatmalari, o‘yin qoidalarini bajarib, o‘zini boshqarishga o‘rganadi. O’yin haqida K.Levin irodaning mohiyati affektlar va xatti-harakatlarni boshqara olishlikdan iborat deydi. Darhaqiqat, ko‘p psixologlar kuchli iroda egalari kam affektga tushadi deb ta’kidlaydilar. L.Vekker irodaning xulq-atvomi tartibga solib turuvchi alohida funksiyasi borligini ta’kidlaydi. L.Vekker regulyatsiyaning 3 ta shaklini ajratadi: - ixtiyorsiz; - ixtiyoriy; - irodaviy. Shaxs tomonidan xulq-atvorini irodaviy tartibga solinishi ixtiyoriy regulyatsiyaning oliy shakli bo‘lib, bunda regulyatsiya intellektual (aql-idrok), hissiy-axloqiy va ijtimoiy qadriyatlar mezoni aso­ sida amalga oshiriladi. V.I.Selivanov irodani “Odamning o‘z xulq-atvorini, ongli tartibga solish qobiliyati”, deb ta’riflab buni miyaning tartibga soluvchilik funksiyasidan iborat deydi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati

1.Shamshetova A., Melibayeva R. va boshqalar. Umumiy psixologiya fanidan UMK. 2016.

2. G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiyasi. - Т.: ToshDPU, 2010.
3. David G. Mayers Psychology, USA, 2010. 4.
Davletshin M.G., To‘ychiyeva S.M. Umumiy psixologiya. -Т.: TDPU, 2012.


www.expert.psychology.ru