Irsiyatning molekular asoslari

Griffits tajribasi: Upka shamollashi yukumli pnevmoniya kasalligiga sabab buladigan pnevmakok Diplococcus pneutoniae bak-teriyalarining ikki xili: maxsus kobikka uralgan (kapsulali - S shtamm) kasal kuzgatuvchi va kobiksiz (R-shtamm- kapsulasiz) kasal kuzgatmaydigan shtammlar ustida tajriba olib bordi. U soglom sichkonlarga shu 2 xil bakteriyalarni ukol orkali kiritadi:
I. Kapsulali bakteriyalarni sichkon tanasiga ukol orkali kiritilganda, ular nobud buladi.
sichkon kasallanadi va nobud
buladi
Kapsulali
(kasal kuzgatuvchi)
II. Kapsulasiz bakteriyalarni sichkon tanasiga kiritilganda sichkon tirik koladi.
sichkon soglom

Kapsulasiz (kasal kuzgatmaydigan)

III. Kaynatilgan kapsulali bakteriyalar sichkonga kiritilganda sichkon tirik koladi.
sichkon soglom

Kaynatilgan kapsulali

IY. Kaynatilgan kapsulali va kapsulasiz bakteriyalar sichkonga birga ukol kilinganda sichkon Xalok buladi.
K sichkon kasallanadi
va nobud buladi
kapsulali kapsulasiz
kaynatilgan
Kaynatilgan kapsulali va kapsulasiz bakteriyalar sichkonga birga ukol orkali kiritilganda kasallanish sababi, ular uzaro ta’sir etib kapsulali bakteriyalar uz Xususiyatini tiklab olgan. Bunda irsiy moddani bir Xujayradan ikkinchisiga utishi - transformatsiya sodir buladi.
Kaynatilgan bakteriya ichidagi kandaydir modda kasallik kuzgatganini 1944 yil amerika genetigi O.Everi tajribada tushuntirib berdi.
O.Everi tajribasi. Pnevmakok bakteriyalarning 2 xili streptomitsinga chidamli va chidamsiz shtammlari ustida tajriba olib bordi. O.Everi tajribasi bakteriyalarda kanday modda irsiy xususiyatni (transformatsiyaga sabab bulganini) uzgartirganini aniklab berdi. Laboratoriya sharoitida probirkada streptomitsinga chidamli bakteriyalarni parchalab, uning DNK moddasi ajratib olindi. Olingan toza DNK chidamsiz bakteriyalar usayotgan muXitga utkazildi va kuzatib borildi. Kuzatishlar shuni kursatadiki, streptomitsinga chidamli bakteriyalar DNK moddasi ta’sirida, ikkinchi probirkada usayotgan chidamsiz bakteriyalar shtammi antibiotikka chidamli bulib kolgan. O.Everining bu tajribasi DNK-ni irsiyatga tugridan-tugri alokasi borligini isbotladi. Bu Xodisa irsiyat va uzgaruvchanlik konuniyatlarini molekular darajada urganishga asos soldi.

Streptomitsinga chidamli bakteriya DNK moddasi



Chidamli bakteriya DNK si chidamsiz bakteriyaga kushilgan



Irsiyati uzgar-gan bakteriya Xosil bulgan

Irsiy moddani bir bakteriya shtammidan ikkinchisiga utkazish Xususiyati transduksiya Xodisasi deyiladi. DNK Xujayraning asosiy irsiy moddasi ekanligi keyinchalik bakteriofaglar Xayotini urganishda Xam kuzatildi. Bakteriyani kasallantiruvchi viruslar bakteriofaglar (fag) deyiladi. Faglar bakteriya tanasiga yopishib olib, uning ichiga uzini DNK moddasini kiritadi. Bakteriya ichiga kirgan virus DNK-si uzidan kupayadi. Bakteriya DNK-si parchalanib ketadi va Xujayra ichida kolgan virus DNK-si ta’sirida bakteriya Xususiyati uzgaradi. Bakteriya ichida kupaygan viruslar tashkariga chika boshlaydi va yana boshka bakteriyalarni zararlaydi. Virus bakteriya ichidan chikishda bakteriya xromosomasini bir bulakchasini uziga biriktirib olib boshka Xujayraga Xam olib utishi yuz beradi. Bu Xodisa transduksiya deyiladi.

3. Irsiyatning moddiy asoslarini urganish barcha tirik organizmlarda DNK borligini kursatadi, fakat ayrim viruslar tarkibida RNK uchraydi. Elektron mikroskopida olingan mikrofotografiyada DNK molekulasi uzun ipsimon shaklda kurinadi, uni parchalanishidan: azotli asos, uglevod-dezoksiriboza va fosfor kislotasi ajralib chikadi. DNK molekulasida azotli asoslardan 4 xil nukleotidlar: adenin va guanin (purin xosilalari), sitozin va timin(pirimidin xosilalari) katnashadi.Demak DNK molekulasi kup marta takrorlanuvchi elementar zarrachalar - nukleotidlardan iborat. Nuklein kislota degan nom lotincha «nukleus», ya’ni yadro suzidan olingan bulib, ular yadroda topilgan. Xujayra tarkibida 2 xil nuklein kislota DNK va RNK ma’lum bulib, DNK deyarli Xujayra yadrosida, RNK esa yadroda Xam, sitoplazma tarkibida Xam uchraydi. Nuklein kislotalarning biologik aXamiyati muXim bulib, ular Xujayrada oksillarni sintezlanishida asosiy vazifani bajaradi.
Ribonuklein kislota -RNK molekulasi DNK ga nisbatan ikki marta kichik bulib 1 zanjirdan iborat. Uning tarkibi Xam uxshash bulib: azotli asos, uglevod (riboza) va fosfor kislotasidan tu-zilgan.RNK tarkibida Xam A, s, G nukleotidlari bulib, ammo ti-min uchramaydi, uning urnida uratsil -U bor. Xujayrada 3 xil RNK uchraydi:axborot-A-RNK,transport-T-RNK,ribosomal-R-RNK.
4) DNK -ning bir zanjirdagi nukleotidlar tarkibi ikkinchi zanjirdagi nukleotidlar tarkibiga kat’iyan boglik va ma’lum tartibda joylashadi. Bir zanjirda A joylashgan bulsa, uning ruparasida, ikkinchi zanjirda T buladi; bir zanjirda G joylashgan bulsa, ikkinchi zanjirda Xamisha s buladi. Shunday kilib, A-T va G-S juftida nukleotidlarning biri guyo ikkinchisini tuldiradi. Bu tuldirish prinsipi Xujayra bulinganda yangi DNK molekulalari kanday sintezlanishini tushunib olishga yordam beradi. Tadkikotlar shuni kursatadiki, irsiy Xossalarni ona Xujayradan kiz Xujayraga utishi yangi DNK molekulasini 2 Xissa ortishi -replikatsiyasiga asoslanadi. Xujayra bulinishidan oldin, undagi DNK molekulalari ikki Xissa ortadi, ya’ni replikatsiya Xodisasi ruy beradi. Buning natijasida DNK kush spirali zanjirida yozilgan axborotga asosan irsiy belgilarni keyingi Xujayralarga berilishi amalga oshadi.