Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

Aktiv
Passiv
Xo'jalik mablag‘lari
Xo'jalik m ablagiarining kelar manbalan
Balans
Balans
Balans ikkala qismining jam i summalari teng b o iish i shart. Bu 
tenglikaktivdaxo‘jalik m ab lag iari,p assiv d aesash u m ab lag iam in g
manbalan aks ettirilishi bilan izohlanadi. Balans so ‘zi «tenglik», 
«tarozining ikki pallasi» degan m a’nolami bildiradi.
Balansdagi m a iu m o t quyidagicha y ig ilg a n b o ia d i. Har bir ja- 
ravon ro ‘y berishi natijasida x o ‘jalik m a b lag iari va ulam ing man-
71

---

balari miqdoriy va tarkibiy jihatdan o ‘zgarib boradi.Bu holat dast- 
labki hujjatlarda aks ettirilib, so‘ngra buxgalteriyada sintetik hisob 
yuritiladi va schyotlarda ikki yoqlam a yozuv orqali aks ettiriladi. 
Oy oxirida esa har bir schyotlar b o ‘yicha qoldiq summalar aniqla­
nadi. B a’zi schyotlar esa bekitiladi. Bu haqda kelgusi mavzular- 
da kengroq to ‘xtalib o ‘tamiz. Schyotlardagi oxirgi qoldiqlardagi 
m a’lumotlar bosh kitobga ko‘chiriladi va balansga o ‘m atilgan tarti- 
bda aks ettirib chiqiladi. Buxgalteriya balansi aktiv va passiv qismi- 
da ifodalangan m aium otlam i mol-mulk tarkibi, m ablag‘lam ing ta- 
alluqligi hamda majburiyatlar muddatlari b o ‘yicha guruhlash m um ­
kin ( 3 .1 1-chizma).
B A I.A N S
A K T IV
K o 'c h m a s inulk, 
obo ro td ag i m a b la g 'la r
P A S S IV
K ap ital
M a jb u r h a tla r
•
3.1.1-chizma. Balans aktiv va passiv moddalarini guruhlash.
Balansning aktiv va passiv tomonlari o ‘z moddalariga ega 
hamda ularda xo‘jalik m ablaglari va xo‘jalik m ablaglarining ke- 
lai manbalarining oxirgi qoldig‘i k o ‘rsatiladi.
72

---

Aktiv tomoni ikki b o lim d an iborat b o ‘lib, I b o ‘lim «Uzoq 
muddatli aktivlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: asosiy vosita- 
lar, lizingga olingan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, moliyaviy 
qo‘yilmalar, o ‘matiladigan asbob-uskunalar, kapital qo‘yilmalar. 
uzoq muddatli debitorlik summalari.
K o‘rib o ‘tganimizdek, «Uzoq muddatli aktivlar»ga korx- 
onada bir yildan ortiq xizmat qiladigan m a b la g ia r kiradi. Qolgan 
m ablag‘lar joriy aktivlar hisoblanadi.
II bo‘lim «Joriy aktivlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: 
ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor 
mahsulot, pul m a b lag lari, debitorlik summalari va boshqalar
Balansning passiv tomoni ham ikki bo‘limdan iborat b o lib , 1 
b o iim « 0 ‘z m ablag‘larining manbalari» deb nomlanib, quyidag­
ilar kiradi: ustav kapitali, zahira kapitali, taqsimlanmagan foyda, 
kelgusi davr daromadlari va hokazolar.
II b o iim «Majburiyatlar» deb nomlanib, quyidagilar kiradi: 
bankdan olingan kreditlar, bankdan tashqari korxonalardan olingan 
qarzlar, olingan b o ‘naklar va kreditorlik majburiyatlari.
Balansda aks ettiriladigan xo‘jalik m ab lag lari va ularning ke- 
lar manbalari alohida turlari b o ‘yicha pul o ic h o v birligida ifodala- 
nadi. Balans moddalarini baholash prinsipi barcha korxonalr uchun 
bir xil b o la d i. Baholash asosida ishlab chiqarish vositalarini so­
tib olish yoki mahsulot tayyorlash haqiqiy tannarxi yotadi. Buxgal­
teriya balansi moddalarining bahosi real b o lish i, y a ’ni m ab lag ia r 
va ularning vujudga kelish manbalari turlarining haqiqiy kattaligi- 
ni aks ettirish kerak.
Aktiv va passiv moddalarini baholashning haqiqiyligi buxgal­
teriya hisobi m aium o tlari ishonchliligi bilan ta’minlanadi. Balans- 
dagi moddalar bo‘yicha k o ‘rsatkichlar hisobot yili boshiga va hi­
sobot davri oxiriga k o ‘rsatiladi. Bunday tartib o ‘m atilishiga sa­
bab, ikkala muddatdagi m a’lumotlami o'rganish, taqqoslash orqa­
li x o ‘jalik m ab lag iari va x o ‘jalik m ab lagiarining tashkil topish 
manbalarini o ‘zgarib borishi haqida xulosaga, m a iu m bir zarur fi-
73

---

krlarga kelish mumkin. Ulam ing natijasida oqilona qarorlar qabul 
qilish imkoniyati yaratiladi.
Korxonalar balansi hisobotning bir shakli sifatida o ‘matilgan 
tartib b o ‘yicha korxonalar oylik, choraklik va yillik buxgalteri­
ya hisoboti tarzida tasdiqlangan shaklida blankalarga tuzila- 
di. Undagi ko‘rsatkichlar umumiy bir o ic h o v birligida, ya’ni pul 
ko ‘rsatkichida aks ettiriladi.
Bu andozadagi balans blankasidagi satrlar bir nechta b o iib , 
moddalari ham turlichadir. Ammo undagi m oddalam ing nechtasida 
k o ‘rsatkichlar aks ettirilishi, xo‘jalik korxonaning qaysi tarm og‘iga 
qarashliligiga, korxona qaysi mulkchilik shakliga asoslanganligi- 
ga, uning faoliyat miqyosi qay darajadaligi kabi omillarga b o g iiq
b o ia d i.
Balansning ahamiyati shundaki, undagi m aiu m o tlar asosida 
korxona faoliyati o ‘rganiladi, tahlil etiladi, ichki imkoniyatlar to- 
piladi va umuman korxona boshqaruvi uchun xizmat qiladi. Bun- 
dan tashqari, iqtisodiyotdagi tub o ‘zgarishlar natijasida vujudga 
kelgan turli mulkchilik sharoitidagi tashqi foydalanuvchilar (aksi- 
yadorlar, investorlar) uchun ham korxona haqida m a’lumotga ega 
b o iish id a katta ahamiyat kasb etadi.
Balansning asosiy m a iu m o t manbai b o iib , buxgalteriya hiso­
bining boshlangich va yig‘ma hujjatiari hisoblanadi. Shuningdek, 
buxgalteriya hisobining asosiy tamoyili yoki o‘ziga xos usuli h i­
soblangan «Ikkiyoqlama yozuv» balans tom onlarining tengligini 
ta ’minlovchi usuldir. Balansdagi xo‘jalik m ablagiari va ularn­
ing kelar manbalari b o ‘yicha oxirgi qoldiq asosan bosh kitobdan 
olinadi.
Buxgalteriya balansi nazorat qoladi b o iib ham hisoblana­
di. A gar buxgalteriya balansining aktiv va passiv tomonlarining 
tengligi taininlanm asa, buxgalteriya yozuvlarida xatolikka y o i
qo ‘yilgan b o ia d i yoki m ab lag iar va ulaming kelar manbalarining 
to ‘g ‘ri joylashmaganini bildiradi.
Balans turli belgilari bo‘yicha tavsiflanadigan bir necha turlar­
ga b o iin ad i ( 3 .1 2-chizma)
74

---