Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o
Hujjatlar mazmuni va rasmiylashtirish
Download 5.82 Mb. Pdf ko'rish
|
portal.guldu.uz-BUXGALTERIYA HISOBINAZARIYASI
|
5.2. Hujjatlar mazmuni va rasmiylashtirish
tartiblari X o‘jalik jarayonlarining turli-tumanligi ularni aks ettiruvchi hujjatlarning ham turli b o ‘lishiga sabab bo‘lishi tabiiydir. Hujjatlar bir necha xususiyatlariga k o 'ra turkumlarga ajratiladi, bunday gu- ruhlashga sabab hujjatlashtirish ishlarini, ulardan hisob ishlarida foydalanishni hamda ular aylanishini, saqlanishini osonlashtirish- dir. Hujjatlar tuzilish tartibiga, vazifasiga, x o ‘jalik jarayonini aks ettirishiga, qayerda tuzilishi kabi xususiyatlarga k o ‘ra turkumlarga ajratiladi. Hujjatlar tuzilish tartibiga ko'ra, dastlabki va yig‘m a huj- jatlarga b o lm ad i. Buni quyidagicha izohlash mumkin. X o'jalik jarayoni ro 'y berganda albatta hujjatlashtirilishi shart. Masalan, tovar keltirish uchun asos b o lg a n yuk xati (tovar trans port nakladnoyi), kassa kirimi va chiqim orderlari va hokazo. Bu- lar bir xo'jalik jarayonini o'zida aks ettiradi va dastlabki hujjatlar- ga misol b o la d i. Shu dastlabki hujjatlar tekshirilib, ular asosida yig'm a hujjatlar tuziladi va bu hujjatlar m a’lum bir davr ichida ro 'y bergan jarayonlar haqida m a’lumotlar beradi. Y ig'm a hujjatlarga tovar hisoboti va kassir hisobotini misol tariqasida keltirish m um kin. Hujjatlar vazifasiga k o 'ra 5 turga ajratiladi: Farmoyish beruvchi hujjatlar. Tasdiqlovchi hujjatlar. 113 Farmoyish-tasdiqlovchi hujjatlar. Buxgalteriya hisobotiga ilova hujjatlari. Axborot hujjatlari. Farmoyish beruvchi hujjatlar. Biror x o ‘jalik jarayonini bajar- ish uchun albatta m a’sul xodimlar tomonidan buyruq beriladi yoki jam oa qaror qabul qiladi. Unda jarayonni bajaruvchi shaxslar ham da jarayonlam ing bajarilish muddati ko‘rsatilgan b o ‘ladi. Shunday qilib, biror x o ‘jalik jarayonining bajarilishiga farmon beruvchi hu jjatlar farmoyish hujjatlari deyiladi. Ular asosida buxgalteriya pro- vodkalari bajarilmaydi, balki korxona boshqaruvining xodimlari ishlar yuzasidan nazoratni o ‘matishlari uchun xizmat qiladi. Tasdiqlovchi hujjatlar. Xodim, m a’sul shaxsning biror xo‘jalik jarayonini bajarganini tasdiqlovchi hujjatlar ham amalda qo‘llaniladi. M asalan, asosiy vositalam ing qabul qilish-topshirish dalolatnomasi asosiy vositalami qabul qilinganini, to lo v vedo mostlari mehnat haqi berilganini (deponentlashtirilganligini) isbot- laydi. Shuning uchun ham bunday hujjatlar tasdiqlovchi hujjatlar deyiladi. Farmoyish-tasdiqlovchi hujjatlar. Korxonalar buxgalteriy a hi sobini yuritishda shunday hujjatlar ham mavjudki, ularda bir vaqtning o ‘zida jarayon bajarilishiga farmon berilishi bilan birga jarayon bajarilganligini tasdiqlash xususiyati ham mujassam- lashtirilgan. Masalan, to ‘lov topshiriqnomasi korxonaning bankda- gi «Hisoblashish» schyotidan to ‘lov o ‘tkazilishiga buyruq berilishi bilan birga schyotdan pul o ‘tkazilganligini ham isbotlaydi. Bunday hujjatlarga to lo v talabnomasi va kassa chiqim orderlarini ham m i sol tariqasida keltirish mumkin. U larda ikki xususiyat mujassam- lashtirilganligi sababli farmoyish-tasdiqlovchi huj jatlar deb ataladi. Buxgalteriya hisobotiga ilova hujjatlari. Buxgalteriya hisobi ni yuritishda xo‘jalik jarayonlari ro ‘y berishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan, ammo hisob ishlarida ahamiyatli hujjatlar ham borki, ular rasmiylashtirish hujjatlar deb ataladi. M asalan, korxonalarda mavjud b o lg a n asosiy vositalarga eskirish summasini hisoblash vedomostlari (qaydnomalari), buxgalteriya m a ’lumotnomalari, so- 114 tilgan tovarlarga doir o ‘rtacha savdo ustamasini hisoblash jadvali, sotilgan tovarlarga tegishli transport xarajatlarini hisoblash jadvali va hokazo. Ulardagi m a’lumotlardan buxgalteriya hisobi registrlar- iga tegishli yozuvlarni aks ettirishda foydalaniladi. Axborot hujjatlari. Korxonada ro ‘y bergan x o ‘jalik jarayonlar- ining asosi hisoblangan uning moliyaviy holati, tovar moddiy boy- liklari zahiralari haqida axborot beruvchi hujjatlar, ichki boshqa ruv va yuqori tashkilot ham da muassasalari, davlat soliq nazora ti, kreditorlar, hissadorlar, ta ’sischilar, tashqi auditorlarga zarur vaqtlarda tegishli axborotlar olishda xizmat qiladi. Bunday axborot hujjatlariga mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan tuzil- gan shartnomalar, bank muassasalari bilan tuzilgan shartnomalar, tovar moddiy boyliklari zahiralari, tabiiy kamayish m e’yorlari m i sol b o ‘la oladi. Buxgalteriya hisobini hujjatlami tuzish davriga qarab, boshlang‘ich yoki birlamchi va yig ‘m a hujjatlarga b o iis h mumkin. B o shlanglch yoki birlamchi hujjatlar deb jarayonlar sodir b o lish i bilanoq rasmiylashtiriladigan hujjatlarga aytiladi. M asalan, kassa- ga pul qabul qilib olinishi bilanoq «Kassa kirim orderi» hujjati ras- miylashtiriladi. M a’lum bir davrga birlamchi hujjatlar m a ’lumotlari asosida yig ‘ma hujjatlar tuziladi. Masalan, oyning oxiridagi kassiming hi- soboti yoki korxona balansi. Hujjatlar qayerda tuzilishiga ko‘ra ikki turga b o lin ad i: K orxo naning o ‘zida tuzilgan hujjatlar. Boshqa korxonalarda tuzilgan hujjatlar. Korxonada sodir etil- gan jarayonlar uchun asos b o lg a n va uning o ‘zida tuzilgan hujj atlarga hisobdor shaxsning avans hisoboti, hisob - to lo v vedomosti, kassa kirim va chiqim orderlari, hisobot- lar misol b o la d i. Korxona buxgalteriyasidagi schyotlarda tegishli m a’lumotlarni aks ettirishda boshqa korxonalarda rasmiylashtirilgan hujjatlar ham asos b o la d i. Ularga hisob-kitob schyotidan k o ‘chirma, unga ilova qilingan to lo v talabnomalari, mol yetkazib beruvchi tashkilot yub- 115 organ tovar(mahsulot) uchun asos b o ‘luvchi yuk xati, yuk kvitansi- yalari va boshqalar misol b o ‘ladi. Hujjatlar maxsus blankalarga x o ‘jalik jarayonlarini aks ettirish orqali olinar ekan, x o ‘jalik jarayonlari turliligi ular aks ettirilgan hujjatlarda rekvizitlar turlicha bo‘lishiga olib keladi. Hujjatlardagi rekvizitlar haqida so‘z yuritishdan oldin, blankalardagi rekvizitlar- ni bilib olish maqsadga muvofiq b o ‘ladi. Chunki m aiu m o tlar har tom onlam a talabga javob beruvchi blankalarda aks ettirilishi lozim: blankalarda statistika q o ‘mitasi tomonidan belgilangan shakl kodi b o iish i; xo‘jalik jarayonini aks ettirish uchun maxsus qatorlar b o iish i; m a’sul xodimlar imzosi va m uhr uchun o 'rin ajratilishi va ho kazo. Dastlabki hujjatlar huquqiy kuchga ega b o iish i uchun quyida gi majburiy rekvizitlarga ega b o iish i zarur: hujjat (shakl) nomi, shakl kodi; tuzilgan muddati; x o ‘jalik jarayoning mazmuni; xo ‘jalik jarayoni summasi (so‘zda va sonda); xo ‘jalik jarayoni uchun m as’ul shaxslar nomi; hujjatlam ing to ‘g ‘ri rasmivlashtirilishiga javobgar shaxs nomi va imzosi. Zaruriy hollarda hujjatlarda qo‘shimcha rekvizitlar ham aks et tirilishi mumkin. M asalan, hujjat tartib raqami, korxona nomi va manzili, jarayonning sodir etilishi uchun asos, hujjatlashtirilayot- gan jarayonni aniqlashga m oijallan g an boshqa rekvizitlar. Buxgal teriya hisobi avtomatlashtirilgan sharoitlarda hujjatlar rekvizitlari kod k o ‘rinishida aks ettirilishi mumkin. Hujjatlardagi rekvizitlar aniq v a to ‘g ‘ri holda, kimyoviy qa- lamda, sharikli. siyohli ruchkada, yozuv mashinalari orqali aks et tirilishi mumkin. Hujjatlardagi yozuvlami oddiy qalamda yozish- ga ruxsat etilmasligiga sabab, hujjatlar arxivlarda uzoq saqlanishi davomida yozuvlarning to liq saqlanishini taininlashdir. Hujjat davom ida blankalardagi maxsus qatorlarda b o ‘sh qolgan qatorlar- 116 ga albatta chiziq tortilishi kerak, bu bilan mumkin b o im ag an yo- zuvlaraing oldi olinadi. Hujjatlarda albatta, ulardagi yozuvlar haqiqiyligini tasdiqlash huquqiga ega b o lg a n shaxslar b o lib , ulam ing soni, ro ‘yxati korx ona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Qimmatbaho va juda kamyob hisoblangan moddiy boyliklar berilishi rasmiylashtiriladigan huj jatlarga imzo chekish huquqiga ega shaxslar chegaralangan b o lish i kerak. Hujjatlarda o ‘chirib yozishlar b o lish i mumkin emas, zarurat tu g ilib qolganda esa tuzatish imzo va so‘z bilan tasdiqlab qo‘yilishi shart. H ujjatlarda b o ‘yabyozilishi,noaniq yozuvlar b o lish ig a y o l qo‘yilmasligi kerak. Ayniqsa, kassa jarayonlari aks ettirilgan hujj atlarga tuzatishlar kiritish mumkin emas. B a’zi buxgalteriya hisobi hujjatlari qat’iy hisobda turadi. Q at’iy hisobdagi hujjatlar buxgalteriya hisobi schyotlar tizimining balans dan tashqari schyotlaming 006 - «Q at’iy hisobot varaqlari» schy otida hisobga olinadi. Bu hujjatlarga hisobdorlik asosida beriladi- gan - chipta daftarchalari, guvohnoma blanklari, diplomlar, chek- lar, tovarlami kuzatib boruvchi hujjatlar, talon kabi hujjatlar kira di. Ulami saqlash va ulardan foydalanish tartibi korxona tom oni dan belgilanadi. Download 5.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|