Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

8.3. Hisob siyosati va uning mohiyati, 
mazmuni va ahamiyati
Integratsiya tufayli amaldagi hisob tizim imizga buxgalteriya 
hisobini zamon talablariga mos va xos ravishda takomillashtirish 
uchun qo‘llash zaruriy shart bo‘lgan yangi atamalar, tushunchalar 
ham da qarashlar kirib keldi. Bunday qarashlar tufayli sobiq ittifoq 
tizimidan chiqib, mustaqillikka erishgan davlatlarda sezilmagan 
holda amaldagi hisob tizimini yangilash va qayta tashkil qilish 
muammosi paydo b o ‘la boshladi.
Bu mummoni bartaraf qilish uchun mautasqil davlat manfaat- 
laridan kelib chiqib, hududiy mentalitet va iqtisodiy sharoitni hi­
sobga olgan holda jahon andozalariga m os keluvchi hisob tizim i­
ni yaratish yotar edi. Hisob tizimining asosiy yadrosida makroiqti- 
sodiyot va mikroiqtisodiyotning taraqqiy etishida asosiy m a’lumot 
manbai bo‘lgan ham da ularni b o g io v ch i sifatida yuzaga keladigan 
buxgalteriya hisobi tizimi turadi. Vujudga kelgan muammoni bar­
taraf qilish natijasida sobiq ittifoq davlatlarining har birida alohida 
mustaqil hisob siyosati shakllana boshladi.
Birinchi marta hisob siyosati xalqaro m iqyosda 1973- yilda 
tan olindi. 0 ‘sha yili Buxgalteriya Hisobining Halqaro Standartlari 
Q o‘mitasi tomonidan «Hisob siyosatini ochib berish» nomli stand- 
art ishlab chiqildi. Shundan boshlab to shu kungacha hisob siyosa­
ti to ‘g ‘risida har xil qarashlar natijasida turlicha ta’rif berib kelin- 
moqda.
Bu atama respublikamiz hisob tizim ida 1998-yil 26-iyuldagi 
0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 17-07/’86-sonli 
y o ‘riqnomasi bilan buxgalteriya hisobi milliy standartining 1-sonli
«Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» standartida o ‘z ifodasini 
topdi. Ushbu standartda hisob siyosatiga ta ’rif berilmagan b o ‘lsa- 
da, lekin u respublikamiz iqtisodiyoti va fanida «Hisob siyosati» 
atamasini qo‘llashning birinchi asosiy manbalaridan hisoblanadi.
«Hisob siyosati» - bu buxgalteriya hisobini tashkil qilish- 
da umumqabul qilingan m e ’yoriy hujjatlar, tamoyil va usuliar-
174

---

ni x o ‘jalik yurituvchi subyekt o ‘zining xususiyatlariga mos holda 
qollash ini ifodalovchi huquqiy kuchga ega b o lg a n hujjatlar ma- 
jmuasidir.
X o‘jalik yurituvchi subyektlaming m oliyaviy-xo‘jalik faoliyati 
doiraviy aylanishdagi birinchi mavzuda ko‘rib olganim izdek. uch- 
ta katta bosqichni o ‘z ichiga oladi, y a ’ni ta ’minot; ishlab chiqarish; 
sotish. X o‘jalik yurituvchi subyektlarda tashkil qilingan buxgalteri­
ya hisobi mana shu uchala bosqichni kuzatadi, tahlil qiladi, ular 
to ‘g ‘risida m a’luinot to ‘playdi va boshqaruvni bu m a’lumotlar 
bilan ta ’minlaydi ham da bu bosqichlardagi jarayonlam ing ketma- 
ketligini nazorat qilib turadi. Hisob siyosati esa bu jarayonlam i 
o ‘zida qamrab oladi va buxgalteriya hisobini yuritishning yadro- 
si yoki boshqacha aytganda, xo‘jalik yurituvchi subyektlarida bux­
galteriya hisobini tashkil qilishning konseptual asoslaridan biridir.
X o‘jalik yurituvchi subyektining moliyaviy siyosatiga hisob 
obyektlarini baholash usullari, pul oqimining nazorati, moliyaviy 
faoliyatga baho berish, oqilona soliq siyosati kabilami, marketing 
siyosatiga ishlab chiqarish sexlari b o ‘yicha marketing dasturlari- 
ni ishlab chiqish va asoslash, ishlab chiqarish chiqindilarini baho­
lash ham da ulardan samarali foydalanish kabilami, investitsiva si­
yosatiga investitsiya loyihalarining samaradorligiga baho berish, 
kredit resurslarini baholash, lizing b o ‘yicha qarorlami asoslash va 
shu kabilami, tashqi iqtisodiy siyosatiga mahsulotning raqobatbar- 
doshligini ta ’minlash, yangi bozorlam i qidirib topish, Buxgalteriya 
Hisobining Halqaro Standartlari asosida qo‘shma faoliyat yuritish 
kabilami kiritish mumkin.
Bozor munosabatlarini rivojlanishi faqatgina bir davlatning 
o ‘zida ifodalanmaydi, aksincha u tovarlar, investitsiyalar, ishchi 
kuchining davlatlar o ‘rtasida erkin harakatlanishini taqozo qiladi.
Shuningdek, xalqaro aloqalam ing rivojlanishi 0 ‘zbekiston R e­
spublikasi iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarning k o ‘plab kirib 
kelishi hisob va audit tizimining rivojlantirishni talab etadi.
Buxgalteriya hisobidan foydalanuvchilar doirasining kengay- 
ib borayotganligi, integratsiya jarayonlari chuqurlashayotganligi, 
qo‘shma jam iyatlar barpo etilayotganligi, jahon moliya markazlar-
175

---

iga chiqilayotganligi investitsiyalar, ishchi kuchi va valyuta ayrim 
davlatlar o ‘rtasida erkin harakatlanishi zarurligi, hisob tizimini ja- 
hon standartlariga moslashtirishni taqozo qiladi. Shuning uchun 
ham bozor munosabatlariga o ‘tish x o ‘jalik yurituvchi subyektlarda 
buxgalteriya hisobini tashkil qilishga jiddiy ta ’sir k o ‘rsatdi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida davlat mulklarini xususiylashtirib, turli mulk 
shakliga keltirilib, ulami boshqarishda, faoliyatini nazorat qilishda, 
rahbariyat tomonidan m a’lum choralar k o ‘rishda buxgalteriya hi­
sobi asosiy omildir.
Demak, buxgalteriya hisobi axboroti mustaqil, haqqoniy, ich­
ki va tashqi foydalanuvchilarga tushunarli b o iish i kerak, buning 
uchun qonunlar va m e’yoriy hujjatlar chuqur o ‘rganilishi, x o ‘jalik 
faoliyatini baholashga beg‘araz yondashilishi kerak.
Bu axborotlami olish uchun rahbar va mulk egasi quyidagi- 
lar bilan ta ’m inlanm og‘i lozim: hisob va hisobotning ichki tizimi 
ishlab chiqilishi; xo'jalik muomalalari ustidan nazorat o ‘matishi; 
to iiq va ishonchli hisobga ega b o iish i; hisob hujjatlarining saqlan- 
ishi; yakuniy moliyaviy hisobotni tayyorlash.
Shu nuqtayi nazardan buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi 
qonuniy-m e’yoriy hujjatlarda x o'jalik yurituvchi subyektlar m us­
taqil ravishda buxgalteriya hisobini yuritishning qoidalari va tam- 
oyillarini ishlab chiqishga imkon berilmoqda.
Buxgalteriya hisobini bunday tarzda y o ig a qo‘yishning mohi- 
yati shundaki, har bir xo‘jalik yurituvchi subyektlar davlat tom on­
idan o ‘matilgan buxgalteriya hisobini yuritishning umumiy qoi- 
dalariga asoslangan holda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatida 
k o ‘zlangan m aqsadga erishish uchun mustaqil ravishda hisob tizi­
mini ishlab chiqadi.
H ar bir x o ‘jalik yurituvchi subyektining mustaqil ravishda o ‘z 
buxgalteriya hisobi tizimini ishlab chiqishi iqtisodiy adabiyotlar va 
m e’yoriy hujjatlarda «Hisob siyosati» atamasi orqali ifodalaniladi.
Iqtisodiy 
islohotlami 
chuqurlashtirish 
y o iid a
ustuvor 
y o ‘nalishlami ta’minlash va bu boradagi muammolami yechish, 
katta hajmdagi moliyaviy resurslami shakllantirishni taqozo etadi. 
Hisob siyosati iqtisodiy islohotlar jarayonining tarkibiy qismi, un-
176

---

ing ichki harakatlantiruvchi omili b o ‘lgan holdagina, iqtisodiy islo- 
hot maqsadlariga muvofiq kelishi mumkin.
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor vazifalari 
iqtisodiyotni erkinlashtirish, davlat boshqaruvchilik funksiyasini 
qisqartirish va uning iqtisodiyotga aralashuvini cheklashdan ibo­
rat. Shu bilan birgalikda m amlakatda ishlab chiqarishni shakllanti- 
rish va rivojlantirish, hisob siyosati yaxlitligini ta ’minlash, korxona 
faoliyatini tartibga solish kabi vazifalami amalga oshirish uchun, 
avvalo, hisob siyosati orqali iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi- 
ni to ‘g ‘ri, oqilona ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish lozim 
bo‘ladi.
Shunday qilib, x o ‘jalik yurituvchi subyekt oqilona tarzda o ‘z 
xo‘jalik yuritish sharoitlarining o ‘zgarishini oldindan aytib bera 
olm asa yoki ulam i boshqara olm asa va bu o'zgarishlam i kelgusi 
moliyaviy yil boshiga qoldira olmagan hollarda, yil davomida hi­
sob siyosatiga o ‘zgartirishlar kiritish zarurligini huquqiy tartibga 
solish borasidagi muammo vujudga keladi. Shuni ham yodda tutish 
lozimki, buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishning muayy- 
an y o ‘nalishi b o ‘yicha x o ‘jalik yurituvchi subyektining hisob si- 
yosatini shakllantirishda, 0 ‘zbekiston Respublikasida buxgalteri­
ya hisobini me yoriy tartibga solish tizim iga kiruvchi huquqiy va 
m e’yoriy hujjatlarda k o ‘zda tutilgan bir necha usullardan biri tan- 
lab olinadi. Agar qayd etilgan tizim muayyan y o ‘nalish b o ‘yicha 
buxgalteriya hisobini yuritish usulini belgilamasa, hisob siyosati- 
ni shakllantirishda, buxgalteriya hisobi b o ‘yicha m azkur va boshqa 
tartiblardan kelib chiqqan holda, xo ‘jalik yurituvchi subyekt to­
monidan tegishli uslub ishlab chiqiladi.
Shu tariqa, hisob siyosati bo'yicha buyruq buxgalteriya hisobi 
usullarining ikki turi, ikki guruhini o ‘z ichiga olishi mumkin.
0 ‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi bo‘yicha 
m e’yoriy hujjatlardagi mavjud usullar;
m e’yoriy hujjatlarda mavjud b o ‘lmagan, x o ‘jalik yurituvchi 
subyektlar tomonidan umumuslubiy yondashuvlariga tayangan 
holda mustaqil ravishda ishlab chiqiladigan usullar.
1 7 7

---

X o‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan tanlab olingan hisob 
siyosati soliq idoralari bilan kelishilishi, bu bilan ushbu siyosatni 
davlat idoralari tomonidan tan olinganligi, uning asosli va qonuniy 
ekanligi tasdiqlanishi borasida turlicha fikrlar bildiriladi. Amaldagi 
qonunchilik, shu jum ladan soliq qonunchiligida ham bunday tartib 
k o ‘zda tutilmagan.
Iqtisodiy erkinlik sharoitida hisob siyosatiga quyidagi ta- 
lablarni q o ‘yish mumkin: hisobning sodda va tushunarli b o ‘lishi, 
sodda va hamma uchun tushunarli hisobni tashkil etishdan 
asosiy maqsad, uning murakkablashuviga y o ‘l qo‘ymaslik ham ­
da hisob m a’lumotlaridan keng xalq ommasi foydalana olishini 
ta ’minlashdan iborat.
Hisobning rejaliligi. Bu talab yuqori da aytib o lilg a n sodda- 
lik talabi bilan chambarchas bo g liq dir. Hisobda albatta zaruriy 
m a’lumot va k o ‘rsatkichlarga ega b o lg a n holda, hisob yuritish 
xarajatlarini iloji boricha kamaytirib borish lozim.
Hisobning aniq va to ‘g ‘riligi. Bu talab negizida x o ‘jalik faoli- 
yatlarini kuzatish natijasida olingan m a’lum otlam i hujjatlarda aniq 
va to ‘g ‘ri qayd etish yotadi. Har xil maqsadlarda yoki e ’tiborsizlik 
qilib xalq x o ‘jalik hisobini noaniq ham da noto‘g ‘ri aks ettirish qo­
nun buzarlik hisoblanadi.
Hisob ishlarini o ‘z vaqtida amalga oshirish, y a’ni hisob ishlari- 
ga taalluqli qanday hodisa sodir b o lg a n b o ls a , albatta, o ‘z vaqtida 
aks ettirmoq, hujjatlarga qayd qilmoq zarur b o la d i. Bu talab to liq
bajarilganda x o ‘jalik faoliyati ustidan boshqaruv olib borish yaxshi 
y o lg a q o ‘yiladi, ro ‘y bergan yoki r o ‘y berishi mumkin b o lg a n ka- 
mchiliklar o ‘z vaqtida y o ‘qotiladi.
Hisob k o ‘rsatkichlari bilan reja k o ‘rsatkichlari birligi. K orxo­
na, muassasa, tashkilotlarda qaysi mulkchilik shakli asosida faoliyat 
olib borilishidan q at’iy nazar joriy va kelgusi reja ko‘rsatkichlarini 
tuzib oladi. Butun xalq xo‘jaligi va ulam ing tarmoqlari b o ‘yicha 
ham da mamlakat miqyosida reja k o ‘rsatkichlari belgilab olinadi.
Xuddi shu ko'rsatkichlar bilan hisob ko‘rsatkichlari birligi (shu
178

---

bilan birga ijobiy farqlar) katta ahamiyat kasb etadi. Hisob ishlab 
chiqarishning borishi, savdo, ta ’minot, qishloq xo‘jaligi, qurilish, 
maishiy xizmat, transport va hokazolar faoliyati qay darajadaligi 
haqida m a’lum ot beradi, reja bajarilish ustidan nazorat o ‘m atib, 
tahlil qilish imkonini yaratadi. Iqtisodiyotaing rivojlantirish ichki 
va tashqi omillarini topish imkonini yaratadi. A lbatta bunday im- 
koniyatlar amaldagi buxgalteriya hisobi tizim ining rivojlanishini 
taqozo etadi.
Demak, hisobot - bu b o iib , o ‘tgan jarayonlar to ‘g ‘risidagi 
yozm a bayonnoma deb xulosa qilish mumkin. Hisobotlar tuzilish 
joyiga va m azm uniga k o ‘ra guruhlanadi.
M a’lum bir davrga hisob ko rsatkichlarini umumlashtirish hi­
sobot deb atalib, unda korxona moliya xo‘jalik faoliyatining nati- 
jasi va m a’lum bir davrga reja ko‘rsatkichlarining bajarilishi bux­
galteriya, statistik va operativ-texnika hisobi m aium otlariga aso- 
slanib tuziladi.
Hisobot k o ‘rsatkichlari kelgusi yillar rejalarini tuzish uchun 
asos b o iib ham xizmat qiladi, chunki kelajak rejalarini tuzish uc­
hun mavjud imkoniyatlarni bilish muhim aham iyatga egadir, bun­
day m aiu m o tlar hisobotda mavjud b o iib , u yana joriy hisobotlam- 
ing tashkil qilinishiga ham o 'z ijobiy ta ’sirini k o ‘rsatadi.