Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

Tayanch iboralari:
Buxgalteriya hisoboti, statistika hisoboti, hisobot turlari, hisobot shakllari, 
foydalanuvchilar, balans, pul oqim i, inventarizatsiya, tushuntirish xati, chet el 
investitsiyasi, dastlabki hisobot, y ig 'm a hisobot, hisob siyosati, debitor, kredi- 
tor, «H isob siyosati»
M avzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar:
1.Buxgalteriya hisobotining iqtisodiy m azm unini aytib bering.
2.B uxgalteriya hisobotining aham iyati nimalardan iborat9
179

---

3. Buxgalteriya hisobotiga qo‘yilgan talablar nimalardan iborat?
4. Hisobotning qanday turlari mavjud?
5. Buxgalteriya hisobotini taqdim etish muddatlarini ко‘rsating.
6. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar kimlar?
7. Buxgalteriya hisobotidagi xatolaming tuzatish usullarini ayting.
8. Hisobotning qanday shakllari mavjud?
9. Hisobotni tuzishga tayyorgarlik ko‘rish ishlari qanday amalga oshiriladi?
10. Korxona balansi qanday ahamiyatga ega?
11. Hisobotning ma lumot manbasi bo'lib qaysi hujjatlar hisoblanadi?
1 2 Debitorlik va kreditorlik qarzlari qachon paydo bo‘ladi?
13. «Hisob siyosati» nima?
180

---

IX BOB. BUXGALTERIYA HISOBI VA MOLIYAVIY 
HISOBOTNING XALQARO STANDARTLARI
9.1. Buxgalteriya hisobini tashkil etish 
modellari va ularning mazmuni
0 ‘tgan asrning 80-yillari oxirida sobiq SSSR iqtisodiyotini is- 
loh qilish borasidagi islohotlar uni parchalanishi bilan yakunlandi. 
Sobiq SSSR davlati tarkibidagi 15 ta respublika mustaqil davlat si- 
fatida o ‘z ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari tizimini tartibga solish 
va yangi iqtisodiy sharoitda faoliyat yuritish mexanizmlarini joriy 
etishi zarur edi. M amlakatimiz iqtisodiyotining rivojlangan davlat- 
lari bilan integratsiyalashuvi buxgalteriya hisobi tizimini ham isloh 
qilishni talab etardi.
Shu sababli buxgalteriya hisobini tashkil etishning xorij tajri- 
basini o ‘rganish va uning ilg‘or tajribasidan korxonalar hisob si- 
yosatida q o llash , foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Bux­
galteriya hisobini tashkil etish usullari bo‘yicha davlatlami quy­
idagicha guruhlash mumkin: Britaniya-amerika modeli, Kontinen- 
tal model, Janubiy amerika modeli.
Britaniya-am erikam odeliushbum odel B uyikBritaniya,A Q SH , 
Nederlandiya, Kanada, Avstraliya kabi davlatlarda qollaniladi. H i­
sob yuritish tamoyillari asosan jam oat tashkilotlari tomonidan ish­
lab chiqiladi. Buxgalteriya hisobining maqsad va vazifalari aso­
san investorlar manfaatlarini himoya qilishni ta’m inlashga qarati- 
ladi. Mazkur model qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlangan davlat­
larda keng q o ‘llanilib keladi va investorlami zarur axborotlar etka- 
zib berish uchun xizmat qiladi. Hisobni tashkil etish va yuritish tar- 
tiblari qonun hujjatlari bilan q at’iy tartibga solinmaydi va belgilan­
gan standartlar asosida korxona tomonidan am alga oshiriladi.
Ushbu m odelda hisob tizimi moliyaviy va boshqaruv hiso- 
bidan iborat boladi. Moliyaviy hisob standartlar asosida tash­
kil eliladi va hisob m a’lumotlari tashqi foydalanuvchilar uchun 
m oljallangan moliyaviy hisobotlarni tuzishda q o llan ilad i. Ushbu
181

---

modelni q o ilo v ch d a har bir davlatda uni tashkil etish o ‘ziga xos 
xususiyatlarga ega. Angliyada hisobni tashkil qilish asoslari qonun- 
chilik m e’yorlari bilan belgilangan. Lekin moliyaviy hisobni yurit­
ish va hisobotni tuzishning prinsiplari nodavlat tashkilotlari va as- 
sotsasiyasi tomonidan belgilangan tam oyillar bilan to ‘ldiriladi. An­
gliyada buxgalteriya hisobi ham da hisobotining milliy standartlar 
‘‘Buxgalteriya hisobi va standartlari to ‘g ‘risidagi hujjatlar”, deb at- 
aladi va Buxgalteriya tashkilotlari maslahat Kengashi tomonidan 
ishlab chiqiladi. Angliya Buxgalteriya tashkilotlari maslahat Ken­
gashi tarkibida audit standartlarini va yo ‘riqnomalarini ishlab chiq- 
adigan Audit q o in itasi va buxgalteriya hisobining q at’iy standart­
larini ishlab chiqishga vakolatli organ Hisob standartlari qo‘mitasi 
mavjud.
Kanadada moliyaviy hisob professional uyushmalari nazorat 
qiladigan tadbirkorlar tomonidan tashkil etiladi.
AQSHlarida hisob va hisobotning milliy standartlari quyidagi 
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqiladi: M oliyaviy hisob standartla­
rini ishlab chiqish Kengashi, Davlat tashkilotlarining buxgalteriya 
hisobi standartlarini ishlab chiqish qo‘m itasi, Qimmatli qog'ozlar 
va birjalar komissiyasi, Diplomli jam oatchi buxgalterlar va audor- 
lar Amerika mstituti, Buxgalteriya hisobi sohasi o ‘qituvchilarining 
Amerika buxgalteriya uyushmasi, Boshqaruv hisobi sohasidagi 
buxgalterlar milliy uyushmasi, Soliq boshqarmalari.
Qimmatli qog‘ozlar va birjalar komissiyasi 1934-yilda Kongres 
tomonidan tashkil etilgan. Komisiyaning asosiy vazifasi firmalar 
tomonidan chop etiladigan hisobotlar asosida investorlarni zarur 
m a’lumotlar bilan ta ’minlash hisoblanadi. Qimmatli qog‘ozlar va 
birjalar komissiyasi tomonidan davriy ravishda professional bux­
galterlar uchun hisob va hisobotning milliy standartlariga oid huj­
jatlar chop etib boriladi.
Amerikada hisob va hisobotning milliy standartlarini islab 
chiqish Moliyaviy hisobni ishlab chiqish Kengashi tomonidan mu- 
vofiqlashtirilib boriladi. Kengash tomonidan belgilangan talablarga
182

---

asosan firmalar tashqi foydalanuvchilar uchun tuzadigan hisobot- 
larida hisobot davridagi: moliyaviy holatini; pul oqimlarini; xara- 
jatlarini; daromadlarini mulkdorlar qo'yilm alari va ularga berilgan 
to ‘lovlami aks ettiradilar.
“Buxgalteriya hisobining umumiy tam oyillari” (GAAP)ga aso­
san A m erikada tashqi moliyaviy hisobotlar uchun quyidagi talablar 
belgilangan: davriylik - odatda yillik; to‘liq qamrab olish
- moliyaviy hisobotlardagi daromadni olish uchun sarflan- 
gan xarajatlar to ‘liqligi; konservativlik - hisobotlarda faqat asos- 
li m a’lumotlami aks ettirish va m a’lum otlami soxtalashtirishga 
yo ‘l 
q o ‘ym asH k; 
aniqlilik - hisobotlar m a’lumotlari foydalanuv- 
chilarga tushunarli b o ‘lish; ahamiyatlilik - hisobotlar m a’lumotlari 
foydalanuvchilarga m a’lum bir qarorlar qabul qilish uchun yetar- 
li b o ‘lishi; ishonchlilik - hisobotlar m a ’lumotlari to ‘liq va ishonch- 
li b o lish i; izchillik - o ‘tgan davr m a ’lumotlari bilan taqqoslash 
va aniq xulosalar olinishini ta ’minlashi. Ushbu talablar jam iyatda- 
gi vazifalar ham da ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar asosida doimiy 
ravishda takomillashtirilib boriladi.
Kontihnental - ushbu model Avstriya, Fransiya, Shvetsari- 
ya, Italiya kabi davlatlar tomonidan qo‘llaniladi hamda buxgal­
teriya hisobining maqsad va vazifalari investorlar manfaatlarini 
himoya qilishni ham da davlat nazoratini ta ’minlashga qaratiladi. 
Ushbu model quyidagi o ‘ziga xos xususiyatlarga ega: hisob tizi- 
mini davlat tomonidan tartibga solinishi; banklar va tashkilotlar 
o ‘rtasida mustahkam aloqa tizimi o ‘matilishi; hisob siyosatining 
davlat soliq va makroiqtisodiy k o ‘rsatkichlarini tartibga solishga 
yo‘naltirilganligi; hisob siyosatining muqiymiyligi.
Mazkur modelni q o ilo v ch i Germaniya va Fransiyada m oli­
yaviy hisobning asosiy tamoyillari qonun hujjatlari bilan belgi- 
lab qo‘yilgan. Fransiyada hisob va hisobotning milliy standartlari. 
Buxgalteriya hisobi milliy Kengashi, Qimmatli qog‘ozlar opertsi- 
yalari bo ‘yicha komisiya, Adliya vazirligi huzuridagi buxgalteri­
ya hisobi ekspertlari va malakali buxgalterlar tashkilotlari, Moliya 
va iqtisod vazirligi huzuridagi auditorlar milliy instituti tomonidan 
ishlab chiqiladi.
183

---

Gollandiyada qonun hujjatlari bilan belgilab q o ‘yilgan moli- 
yaviy hisobning asoslari nodavlat M oliyaviy hisobot Kengashi to- 
monidan ishlab chiqilgan umumiy tam oyillar bilan told irilad i.
Yaponiyada buxgalteriya hisobi va hisobotining milliy stan­
dartlari qonun hujjatlari hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi va 
hisobotining milliy standartlarini ishlab chiquvchi organlar quy­
idagilar hisoblanadi. M oliya vazirligi huzuridagi buxgalteriya h i­
sobi masalalari Kengashi, Moliya vazirligi huzuridagi Qimmatli 
qog‘ozlar operatsiyalari buyrosi, A dliya vazirligi, Diplomli jam oat- 
chi buxgalterlar-audorlar instituti.
Janubiy amerika modeli - ushbu model Braziliya, Argentina, 
Boliviya kabi davlatlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishda 
q o ‘llaniladi va buxgalteriya hisobining maqsad va vazifalari aso­
san davlat nazoratini ta ’minlashga qaratiladi. M azkur model yuqo­
ri inflyatsiya sharoitida buxgalteriya hisobini qonun hujjatlari bi­
lan qat’iy belgilangan tamoyillar asosida tashkil etishni y o lg a
qo‘yishga asoslangan.
Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotining o ‘zaro integratsiyalashuv 
hozirgi jarayonida buxgalteriya hisobi va hisobotining milliy stan­
dartlari umumivligini ta’minlashni talab etadi. Hozirda moliyaviy 
hisobotining 40 dan ortiq xalqaro standartlari mavjud.
M amlakatimiz hisob tizimida buxgalteriya hisobi va hisobotin­
ing milliy standartlari hamda xalqaro standartlar o ‘zaro uyg‘unlikda 
q o lla b kelinmoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining - 
yil 24-apreldagi “Aksiyadorlik jam iyatlarida zamonaviy korpora- 
tiv boshqaruv uslublarini joriy etish chora- tadbirlari to ‘g ‘risida”gi 
4720-sonli Farmoniga muvofiq 2 0 15-yildan aksiyadorlik jam iyat- 
lari uchun o ‘z hisobotlarini Moliyaviy hisobotning xalqaro stan­
dartlari asosida nashr etish hamda hisobotlarini auditning xalqa­
ro standartlari bo‘yicha tashqi audit o ‘tkazishlari tartibi belgilab 
q o ‘yildi.